پرسهای خیالی به خاطرات
معرفی نمایش های آیینی و سنتی ایران
میگویند تاریخ نمایش عروسكی از همان لحظه ای كه انسان نشسته در كنار آتش متوجه سایه خود و اشیاء پیرامونش در دیوارهای غار شد و یا وقتی نخستین عروسك های خود را با جان بخشیدن به اشیاء پیرامونش برای سرگرمی و یا به عنوان نشانهای از نیروهای ماوراءالطبیعی استفاده كرد آغاز شده است.
اما به هر حال هر چه كه بود این نكته واضح است كه نمایشهای عروسكی از كهن ترین انواع نمایش در سراسر جهان و به ویژه شرق، كه كهن ترین شیوههای نمایشی عروسكی در آن یافت شده اند، به شمار میآید.
** گونه های متعدد نمایش سنتی كه امروز تنها یادی از آنها باقی است
«سایه بازی»، «پهلوان كچل»، «حاجی مبارك»، «خیمه شب بازی»، «شاه سلیم بازی»، «خم بازی» و «جی جی وی جی» تنها تعدادی از بسیار گونه نمایش سنتی عروسكی در كشور ایران است كه امروزه تنها آثار نام برده برای ما به عنوان میراث معنوی این هنر به جا مانده است.
این نمایشها نیز دوران اوج خود را در دوران حكومت قاجار تجربه كردند چنان كه روایت كردهاند كه در این دوران شخصی به نام «كاكا محمد شیرازی» با ورود تعدادی عروسك كه با خود از چین آورده بود این هنر را دچار تحولی كرد و پس از آن در دوره پهلوی به دلیل ورود سرگرمیهای جدید كمكم از دور خارج شدند.
هر چند كه هنوز تا پایان حكومت پهلوی در بنگاههای شادمانی و برخی از قهوهخانههای جنوب شهر تهران و بعضی از شهرهای بزرگ هنوز گروههای كوچكی وجود داشتند كه نمایشهای عروسكی سنتی را اجرا میكردند اما به مرور با مرگ این اساتید، صحنه از وجود پیشكسوتان نمایش های عروسكی سنتی خالی شد و اكنون در كنار معدود اساتید باقی مانده تنها برخی از فارغالتحصیلان تئاتر كه امكان بهره بردن از محضر آخرین بازماندگان این هنر را داشته اند در جشنواره ها و مدارس به اجرای یكی از شیوههای رایج در این نمایش ها مشغولند.
** پهلوان كچل ، سنتی كهن از آیین های نمایش عروسكی
در میان نمایشهای سنتی عروسكی نمایش «پهلوان كچل»، كه در آن پنج عروسك «پهلوان كچل»، «معلم»، «عروس» (دختر)، «وروره جادو» (شیطان) و «رستم» نقش محوری داشته اند، از معروفیت به سزایی برخوردار بوده است و گفته میشود كه شخصیت های نمایش «قره گز» در تركیه تحت تأثیر شخصیت پهلوان كه رندی نظرباز است به وجود آمدهاند.
در یكی ازداستانهای معروف این نمایش پهلوان كچل انسانی فریبكار است كه با وسوسه ورورهجادو (شیطان) معلم را میفریبد تا به دختر (عروس) او دست یابد اما رستم با وی مقابله كرده و شكستش میدهد و در داستانی دیگر او پهلوانی است كه برای نجات محبوب خود به جنگ وروره جادو و فرزندانش می رود و این همان داستانی است كه در «جی جی وی جی» شیراز نیز اجرا میشود، با این تفاوت كه این بار قهرمان محوری «قلی» نام دارد.
در «پهلوان كچل» گاه پهلوان نوكری سیاه نیز دارد كه «مبارك» یا «فیروز» نامیده میشود و شیرین كاریها و ماجراهای مربوط به خود را دارد. در سالهای اخیر اجرای این نمایش گزارش نشده است.
این نمایش سنتی كه بیشتر در مجالس شادمانی اجرا می شده است گروه موسیقی از اركان اصلی به شمار میآید كه معمولاً متشكل از یك تنبك، یك كمانچه و گاه یك تار است كه در دوره معاصر به ویژه در «جی جی وی جی» گاه به جای كمانچه از ویلن نیز استفاده شده است.
ضمناً در هر دو این نمایش ها مرشدی در پای خیمه مستقر میگردد كه ضمن ایفای نقش «دیلماج» (مترجم) عروسك ها به عنوان راوی و هدایت گر مجلس و همچنین بازیگری كه با عروسكها وارد بازی میشود نیز عمل می كند، چنان كه می توان این نمایشها را تلفیقی از نمایش عروسكی و زنده دانست.
از اساتید به نام نمایش «پهلوان كچل» كه نام آنها در سفرنامه های مستشرقین در دوره قاجار و همچنین گزارشهای موجود در دوران متأخر آمده است میتوان به «كاكا محمد شیرازی»، «لوطی عظیم»، «لوطی رمضان»، «احمد خمسه ای»، «علی اصغر و علیاكبر احمدی (احمدعلی)» اشاره كرد.
بخش سینما و تلویزیون تبیان
منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی