اضافه و اقسام آن 1

اهداف یادگیری:

• آشنایی با اضافه و ارکان آن

• آشنایی با اقسام اضافه

شرح درس

در این طرح دانش آموزان با اضافه و ارکان آن ( مضاف و مضاف الیه ) آشنا می شوند و نیز اقسام اضافه را فرا می گیرند.

اضافه چیست و ارکان آن کدام است؟

اگر دو کلمه مجاور یکدیگر باشند و آخر اولین کلمه ( اگر حرف اضافه نباشد ) کسره ای وجود داشته باشد حالت اضافه ایجاد می گردد.

کلمه ی اول را در اصطلاح دستور زبان مضاف و کلمه ی دوم را مضاف الیه می گویند و فایده ی اضافه یا تعریف یا تخصیص و یا تخفیف است.

مضاف بودن از جمله ی حالات اسم نیست بلکه هر اسمی که مضاف واقع شود خود آن اسم یکی دیگر از حالات اسم را هم داراست؛ مانند: « کتاب حسن را برداشتم » که در این جمله « کتاب » علاوه بر مضاف بودن مفعول صریح هم هست، اما «حسن » تنها حالت اضافه دارد یعنی مضاف الیه واقع شده است.

مضاف الیه در حقیقت متمم مضاف است و قدری آن را واضح تر می کند و از نظر معنی، مقصود از اضافه غالبا مضاف است.

گاهی کسره را حذف می کنند و این حذف کسره ی اضافه را « فک اضافه » گویند و در این حالت مضاف و مضاف الیه در حکم یک کلمه ی مرکب است؛ مانند : « پدر زن »، « صاحبدل » که این دو واژه بدون کسره ی اضافه خوانده می شود. این نوع اضافه را « اضافه ی موصول » می نامند.

گاهی نیز جای مضاف و مضاف الیه با یکدیگر عوض می شود یعنی مضاف الیه قبل از مضاف قرار می گیرد که این نوع اضافه را « اضافه ی مقلوب » می گویند.

در اضافه ی مقلوب نیز فک اضافه به وجود می آید یعنی کسره اضافه حذف می شود مانند: « آب گل » که به صورت «گلاب» یا « حال خوش » که به صورت « خوشحال » در می آید.

اضافه بر دو قسم است:

1-    اضافه ی حقیقی: و آن زمانی است که ملابست و همراهی در میان مضاف و مضاف الیه حقیقی باشد.

2-    اضافه ی مجازی: و آن وقتی است که ملابست و همراهی فرضی و اعتباری باشد.

اضافه ی حقیقی به اقسام زیر تقسیم می گردد:

1-اضافه ی اختصاصی: این نوع اضافه، اختصاص و تعلق را می رساند؛ مانند: « کتاب حسن »، « بال پرنده ».

این اضافه به دو قسمت تقسیم می شود:

2- اضافه ی بیانی ( تبیینی ) : آن است که مضاف الیه نوع یا جنس مضاف را بیان کند، مانند: « ظرف مس»، « شب جمعه».

تبصره:

در اضافه ی بیانی ممکن است مضاف، زاید به نظر بیاید. در این صورت نوع اضافه را « اضافه ی توضیحی » می نامند؛ مانند : « ماه فروردین » یا « روز جمعه » که از فروردین کلمه ی ماه و از جمعه کلمه ی روز فهمیده می شود.

3-اضافه ی اقترانی : آن است که اقتران و پیوستگی مضاف را به مضاف الیه برساند؛ مانند: « دست ادب»، « پای ارادت».

4-اضافه ی توصیفی: اضافه موصوف است به صفت. یعنی به جای مضاف الیه صفت باشد؛ مانند: « شمشیر تیز»، « مرد شجاع».

اضافه ی مجازی به اقسام زیر تقسیم می شود:

1-    اضافه ی تشبیهی: بدین معناست که در اضافه معنی تشبیه باشد؛ مانند: « فراش باد»، « مهد زمین ». و آن بر دو قسم است:

الف) اضافه ی مشبه به مشبه به: قد سرو، پشت کمان.

ب) اضافه ی مشبه به به مشبه : تیر مژگان، یاقوت لب.

2- اضافه ی استعاری: آن است که مضاف در غیر معنی حقیقی خود استعمال شده باشد؛ مانند: روی سخن، دست روزگار ( در این نوع اضافه مضاف الیه به شخص یا چیزی تشبیه شده ، ولی مشبه به مذکور نیست و به جای آن یکی از لوازم یا اجزای وی آمده است ).

برای اضافه انواع دیگری نیز ذکر کرده اند ؛ مانند: اضافه ی بنوت یا فرزندی و آن چنین است که اسم خاص پسر یا دختر به اسم خاص پدر یا مادر اضافه شود؛ مانند: محمود سبکتکین، امیر خلف بانو.

و اضافه ی تاکیدی؛ مانند : مست مست، بزرگ بزرگ.

تبصره :

اگر در اضافه ای مضاف اول و مضاف الیه پس از آن آمده باشد آن را اضافه ی مستوی گویند و اگر برعکس باشد اضافه ی مقلوب نامیده می شود که در این باره توضیح داده شد.

تست:

گزینه ی صحیح کدام است؟

الف) گاهی مضاف الیه قبل از مضاف قرار می گیرد که این نوع اضافه را « اضافه ی مستوی » می گویند.

ب) اضافه موصوف  به صفت را اضافه ی توصیفی می نامند.

ج) « ظرف مس » یک اضافه ی بیانی است.

د) « مرد شجاع » یک اضافه ی اقترانی است.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه : فاطمه شیرزاده