اصول تجارت در قرآن کریم

یکی از مطالب قرآن شریف، بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهیه است، که در این کتاب نورانی کلیات و مهمات آن ذکر شده، و عمده در این قسم دعوت به اصول مطالب و ضوابط آن است؛ مثل باب صلاة، زکات، خمس، حج صوم، نکاح، ارث، قصاص، حدود، تجارت و امثال آن. و چون این قسم، که علم ظاهر شریعت است، عام المنفعه و برای جمیع طبقات از حیث تعمیر دنیا و آخرت مجعول است و تمام طبقات مردم از آن به مقدار خود استفاده کنند، از این جهت در کتاب خدا دعوت به آن بسیار است و در احادیث و اخبار نیز خصوصیات و تفاصیل آنها به حد وافر است و تصانیف علماء شریعت در این قسمت بیشتر و بالاتر از سایر قسمت‌ها است.»

اصول و شرایط تجارت

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْیَكْتُبْ بَیْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لا یَأْبَ كاتِبٌ أَنْ یَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَكْتُبْ وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنْ كانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنْ لَمْ یَكُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى‏ وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ كَبِیراً إِلى‏ أَجَلِهِ ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدْنى‏ أَلاَّ تَرْتابُوا إِلاَّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَیْنَكُمْ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُناحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوها وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ وَ لا یُضَارَّ كاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ » ؛

اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! هنگامى كه بدهى مدت دارى (به خاطر وام یا داد و ستد) به یكدیگر پیدا كنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‏اى از روى عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و كسى كه قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن- همان طور كه خدا به او تعلیم داده- خود دارى كند! پس باید بنویسد، و آن كس كه حق بر عهده اوست، باید املا كند، و از خدا كه پروردگار اوست به پرهیزد، و چیزى را فروگذار ننماید! و اگر كسى كه حق بر ذمه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) است، یا (به خاطر لال بودن،) توانایى بر املا كردن ندارد، باید ولى او (به جاى او،) با رعایت عدالت، املا كند! و دو نفر از مردان (عادل) خود را (بر این حق) شاهد بگیرید! و اگر دو مرد نبودند، یك مرد و دو زن، از كسانى كه مورد رضایت و اطمینان شما هستند، انتخاب كنید! (و این دو زن، باید با هم شاهد قرار گیرند،) تا اگر یكى انحرافى یافت، دیگرى به او یاد آورى كند. و شهود نباید به هنگامى كه آنها را (براى شهادت) دعوت مى‏كنند، خوددارى نمایند! و از نوشتن (بدهى خود،) چه كوچك باشد یا بزرگ، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید)! این، در نزد خدا به عدالت نزدیك‏تر، و براى شهادت مستقیم‏تر، و براى جلوگیرى از تردید و شك (و نزاع و گفتگو) بهتر مى‏باشد، مگر اینكه داد و ستد نقدى باشد كه بین خود، دست به دست مى‏كنید.

در این صورت، گناهى بر شما نیست كه آن را ننویسید. ولى هنگامى كه خرید و فروش (نقدى) مى‏كنید، شاهد بگیرید! و نباید به نویسنده و شاهد، (به خاطر حقگویى،) زیانى برسد (و تحت فشار قرار گیرند)! و اگر چنین كنید، از فرمان پروردگار خارج شده‏اید. از خدا به پرهیزید و خداوند به شما تعلیم مى‏دهد، خداوند به همه چیز داناست.

در مورد شرایط تجارت در قرآن آیاتی هم ذکر شده است که عرض می کنیم و با توجه به این آیات این شرایط مشخص می شود.

نكته‏ها:

1- احكام دقیقى كه در این آیه در مورد تنظیم سند، براى معاملات ذكر شده است، آن هم با ذكر جزئیات در تمام مراحل، در طولانى‏ترین آیه قرآن مجید، بیانگر توجه عمیقى است كه قرآن، نسبت به امور اقتصادى مسلمین و نظم كار آنها دارد، مخصوصاً با توجه به اینكه این كتاب آسمانى در جامعه عقب مانده‏اى نازل گشت كه حتى سواد خواندن و نوشتن در آن، بسیار كم بود و حتى آورنده این قرآن، درسى نخوانده بود و به مكتب نرفته بود، و این خود دلیلى است بر عظمت قرآن از یك سو، و اهمیت نظام اقتصادى مسلمین از سوى دیگر.

على بن ابراهیم در تفسیر معروفش مى‏گوید: در خبر آمده است كه در سوره بقره پانصد حكم اسلامى است و در این آیه پانزده حكم به خصوص وارد شده است «1».

همانگونه كه دیدیم تعداد احكام این آیه به نوزده حكم مى‏رسد بلكه اگر احكام ضمنى آن را نیز در نظر بگیریم، عدد بیش از این خواهد بود تا آنجا كه فاضل مقداد در كنز العرفان بیست و یك حكم به اضافه فروع متعدد دیگرى از آن استفاده كرده، بنابراین سخن مذكور كه تعداد احكام این آیه را پانزده شمرده، به خاطر ادغام كردن بعضى از آنها در یكدیگر است.

2- جمله‏هاى وَ اتَّقُوا اللَّهَ، وَ یُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ گر چه به صورت جمله‏هاى مستقل عطف بر یكدیگر آمده است ولى قرار گرفتن آنها در كنار یكدیگر نشانه‏اى از پیوند میان آن دو است، و مفهوم آن این است كه تقوا و پرهیزكارى و خدا پرستى اثرعمیقى در آگاهى و روشن‏بینى و فزونى علم و دانش دارد.

آری هنگامى كه قلب انسان به وسیله تقوا صیقل یابد، همچون آیینه حقایق را روشن مى‏سازد، این معنى كاملاً جنبه منطقى دارد ؛ زیرا صفات زشت و اعمال ناپاك ، حجاب هایى بر فكر انسان مى‏اندازد و به او اجازه نمى‏دهد چهره حقیقت را آن چنان كه هست ببیند، هنگامى كه به وسیله تقوا حجاب ها كنار رفت، چهره حق آشكار مى‏شود.

حقیقت سرایى است آراسته هوى و هوس گرد برخاسته‏

نبینى كه جایى كه برخاست گرد نبیند نظر گر چه بینا است مرد

ولى پاره‏اى از صوفیان جاهل از این معنى سوء استفاده كرده و آن را دلیل بر ترك تحصیل علوم رسمى گرفته‏اند. در حالى كه چنین سخنى مخالف بسیارى از آیات قرآن و روایات مسلم اسلامى است.

حق این است كه قسمتى از علوم را از طریق تعلیم و تعلم رسمى باید فرا گرفت و بخش دیگرى از علوم الهى را از طریق صفاى دل و شستشوى آن با آب معرفت و تقوا فراهم ساخت، و این همان نورى است كه خداوند در دل هر كس كه بخواهد و لایق ببیند مى‏اندازد«العلم نور یقذفه اللَّه فى قلب من یشاء» ( تفسیر نمونه، ج‏2، ص: 383 )

سایر شرایط

1. معاملات بازرگانی باید با رضایت صورت گیرد . (1)

2 . معامله نقدی نیازی به سند ندارد . (2)

3 . هنگام نماز جمعه دست از تجارت بردارید . (3)

4 . تجارت، مردان خدا را از یاد خدا باز نمی‏دارد .(4)

5 . تجارت معنوی (جهاد در راه خدا) مایه رهایی از آتش است . (5)

6 . تجارت فناناپذیر در پرتو تلاوت قرآن و اقامه نماز و انفاق است . (6)

پی نوشت ها:

(1)- نساء /29

(2)- بقره/282

(3)- جمعه/11

(4)- نور/38

(5)- صف/10و11

(6)- فاطر/29

منابع:

سایت پرسمان قرآن برگرفته از کتاب هزار و یك نكته از قرآن

تفسیر نمونه ج 2 ص 383