تعامل دولت و بازرگانان

در این مجال به بررسی دیدگاه امام علی (علیه السلام) در این‌باره با تکیه بر نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر پرداخته می‌شود:

«ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِی بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ وَ حَیْثُ لَا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لَا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لَا تُخْشَى غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِی حَوَاشِی بِلَادِكَ وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِی كَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَیْبٌ عَلَى الْوُلَاةِ فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَكُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْیِكَ إِیَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ [مِنْ‏] فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ».

«سپس سفارش درباره بازرگانان و صنعتگران و تولیدگران را بپذیر و نسبت به نیكى كردن با آنان سفارش كن چه آن كسانى كه در جایگاه كارشان مستقر و مقیم و ثابت هستند و چه آن كسانى كه براى نقل و انتقال مال التجاره و محصول كار خود تلاش مى كنند و در حال گردش و رفت و آمد هستند و چه آن كسانى كه با نیروى بدنى خود كاسبى مى كنند و نفعى را به وجود مى آورند زیرا اینان سرچشمه هاى سود و مایه آسایش و رفاه مردمند و جلب كننده منافع از نقاط دور دست و پرتگاههاى خشكى و دریا و دشت و كوه از قلمرو زمامدارى تو مى باشند. آنان براى نقل و انتقال كالا در جاهائى تلاش و كوشش مى نمایند كه دیگر مردم از این گونه فعالیتها خوددارى مى كنند و جرات حركت به سوى آن مناطق ندارند زیرا اینان مردمان مسالمت جو و آرامى هستند كه بیم خطرشان نمى رود و صلح جویانى هستند كه گمان آشوبگرى در مورد آنها وجود ندارد. پس به كار آنان چه در مركز حكومت و چه در شهرهاى دیگر كشورت رسیدگى كن. و على رغم تمام این سفارشات بدان بسیارى از آنان مبتلا به تنگ نظرى فاحش و بخل ناپسند و احتكار منافع و نرخ گذارى خودسرانه در فروش هستند و این صفات به ضرر و زیان جامعه و از عیبهاى زمامداران به شمار مى آید، لذا از احتكار جلوگیرى كن زیرا رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم از احتكار جلوگیرى فرمود. معاملات، خرید و فروش باید جوانمردانه و بر اساس عدل و با نرخهاى منصفانه صورت گیرد كه به هیچیك از فروشنده و خریدار زیان وارد نگردد و اگر كسى پس از اخطار و نهى تو باز احتكار ورزید تعزیرش كن و كیفرى بدون زیاده روى بر او اجراء نما». (نهج البلاغة، ص 426)

نقش بازرگانان و تولیدگران

یكى از اركان و ستون‌هاى اساسى هر جامعه، اقتصاد آن جامعه است و هیچ نظامى نمى‌تواند بدون توجه به مسأله اقتصاد پایدار باشد بلكه از حساس‌ترین عوامل نگهدارى هر نظام مسائل اقتصادى و بهبود آن است و طبیعى است كه بازرگانان و تولیدگران نقش بسزائى در مسائل اقتصادى كشور و نظام داشته و خواهند داشت و بسیارى از مسائل رفاهى جامعه و كارگران به وسیله آنان تامین و تدارك مى گردد و نیازمندی‌هاى جامعه را از راه‌هاى دور و نزدیك بدون كمترین درگیرى و گرفتارى براى مردم تهیه و آماده مى نمایند. بنابراین نمى توان خدمات بازرگانان و تولیدگران را نادیده گرفت كه مستحق توجه خاص و حمایت بى‌دریغ و كمك شایسته مى‌باشند.

ضرورت ترویج معاملات سالم در جامعه

یكى از مسئولیت‌هاى مدیران و مسئولین ذیربط نظارت كامل بر معاملات جارى در سطح كشور است و از وظایف آنان این است كه معاملات سالم را در سطح كشور رواج دهند بدین معنى كه معاملات را داد و ستدهاى معتدل و آسان قرار دهند و موازین و ملاك‌هاى عادلانه را ترویج و كسبه را توصیه به انصاف نمایند، به طورى كه به هیچ طرف از فروشنده و خریدار اجحاف و فشارى وارد نیاید، گرانى و تورم به گونه‌اى نباشد كه خریداران را مستأصل كند و درآمدهاى آنان جواب‌گوى تهیه كالاهاى مورد نیاز نباشد و فشار بر فروشندگان به اندازه‌اى نباشد كه آنان از كار و تجارت و یا تولید منصرف شوند پس آنچه كه مهم است حالت میانه‌روى و اعتدال در جامعه است و بس.

خیرخواهى براى بازرگانان و تولیدگران

امام (علیه السلام) بازرگانان و تولیدگران را به سه دسته تقسیم مى‌فرماید:

1ـ گروهى كه براى تجارت و صنعت در مكان واحدى مستقر و ثابت هستند.

2ـ دسته‌اى كه جهت تجارت، كالاهاى خود را جابه جا مى‌كنند و در حال نقل و انتقالند.

3ـ كسانى كه از نیروى بدنى خود در رابطه با تجارت و صنعت استفاده مى‌كنند و بدن خود را به زحمت مى‌اندازند كه نوعا این طائفه كارگران مى‌باشند.

یكى از روش‌هاى مدیریت صحیح برنامه‌ریزى درست مى‌باشد كه بدون توجه به صنعت و تجارت امكان‌پذیر نیست و مدیران و مسئولان، مى‌بایست دقت زیادى به این نكته داشته باشند.

بازرسى امور بازرگانان و تولیدگران

یكى از روش‌هاى مهم جهت حفظ اقتصاد كشور و رشد آن مسأله نظارت و توجه به امور بازرگانان و تولیدگران و بازار است زیرا اقتصاد كشور و شاه‌رگ حیاتى جامعه بستگى به بازرگانان و تولیدگران دارد. چه آنان كه در شهرستان‌ها و داخل كشور اشتغال به امر تجارت داشته باشند و چه اشخاصى كه با خارج از كشور فعالیت دارند و یا تولید آنان وابسته به داخل و خارج مى‌باشد. در هر صورت امام (علیه السلام) در فرمان خود، توجه خاص به امور آنان را مورد تأكید قرار مى‌دهد. یعنى آنجایى كه لازم است از فعالیت‌هاى نابجای آنان جلوگیرى كند، اقدام نماید و آنجایى كه لازم است آنان را تقویت و پشتیبانى كند، دریغ ندارد.

گروه‌هاى فاسد در میان بازرگانان و تولیدگران

همان طور كه در جامعه بین اقشار مختلف، افراد متفاوتى وجود دارد در میان بازرگانان و تولیدگران نیز افراد و گروه‌هاى مختلفى هستند. لذا امام (علیه السلام) على رغم سفارشات بسیار زیاد نسبت به آنان در عین حال به جناب مالك هشدار مى‌دهد كه مراقب آنان باش به دلیل اینكه در میان آنان گروه‌هاى مختلفى وجود دارد:

1ـ گروهى تنگ نظر و پست كه فقط و فقط جنبه‌هاى مادى محض را در نظر دارند.

2ـ عده‌اى بخیل كه گذشت ندارند. این‌گونه افراد نه تنها هیچ سودى براى اقتصاد و مردم ندارند كه مضر به حال آنان هم هستند.

3ـ افرادی كه كالاهاى مورد نیاز جامعه را احتكار و آن‌ها را از دسترس مردم دور مى‌دارند و مردم را از بهره‌بردارى آن كالاها محروم مى‌كنند.

جلوگیرى از احتكار

یكى از آفات اقتصاد كه دولت را مواجه با ورشكستگى و جامعه را سخت در فشار و تنگنا قرار مى‌دهد احتكار است. شرع مقدس اسلام سخت با احتكار و محتكران برخورد نموده و مى‌نماید و به هیچ قیمت و شرطى به احدى اجازه احتكار نمى‌دهد.

امام (علیه السلام) در فرمان خود به مالك دستور مى‌دهد چنانچه ممنوعیت احتكار را اعلام داشتى و نهى از آن را صادر كردى از نظارت، و كنترل باز منشین و به وسیله دیده‌بانان و بازرسان خود كه در مقام رسیدگى باش و هنگامى كه برخورد با محتكران نمودى او را تحت پی‌گرد قانونى و مورد معاقبه قرار ده. طبیعى است كه در همه موارد مى بایست كیفر هر خلاف، مناسب آن گناه و مرتكب آن باشد و لذا امام (علیه السلام) كیفر را مقید به اعتدال مى‌فرماید كه در آن افراط و تفریط نباشد.

فرآوری: زینب مجلسی راد

بخش نهج البلاغه تبیان   

منبع: فرمان حكومتى پیرامون مدیریت، محمود قوچانی