صرف فارسی

(بخش اول)

صرف چیست؟

بخشی از دستور زبان فارسی که خصوصیات کلمه و سازه ها را بررسی می کند.

موضوع صرف چیست؟

موضوع صرف یا سازه شناسی عبارت است از: سازه، کلمه، اجزای کلام، ترکیب، اشتقاق، سازه شناسی لغوی، لغت سازی و واج های سازه ای.

در ابتدا به تعریف سازه می پردازیم:

سازه: به کوچکترین جز معنی دار در زبان سازه می گویند. مانند: پدر، مادر،دانا

انواع سازه:

سازه انواع مختلفی دارد و پنج گروه تقسیم می شود:

الف) سازه آزاد و مقیّد

ب) سازه واجی یا هجایی

پ) سازه لغوی و دستوری

ت) سازه بسیط و غیر بسیط

ث) سازه فعلی و غیر فعلی

سازه آزاد به سازه ای می گویند که به تنهایی و مستقل به کار می رود. مانند: خوب، بد، پدر و مادر

سازه مقیّد یا وابسته به سازه ای گفته می شود که به تنهایی به کار نمی رود و با سازه یا کلمات دیگر همراه است و با آنها کلمه و یا نیمه کلمه تازه ای بوجود بیاورد.

سازه بسیط و غیر بسیط:

سازه بسیط: به سازه ای می گویند که از یک جز تشکیل شده باشد. مانند: "ی" و "ا" در تهرانی و دانا

سازه غیر بسیط: گاهی برخی از سازه ها از اجزایی تشکیل شده اند که به هم جوش خورده و تبدیل به یک جز مرکب شده اند مانند: "انه" و "ینه" در "عاقلانه" و "زریّنه"

سازه هجایی و سازه واجی:

سازه واجی آن است که از یک واج بوجود آمده باشد. مانند: "ا" و "ی" در "دانا" و "تهرانی"؛ سازه واجی گاهی صامت است مانند: "د" و "ت" در "برد" و "ریخت" و گاهی مصوت است مثل "ا"، "و"، "ی" و "ه" غیرملفوظ در سرار، توانا، سیاهی، ریشو و یکشبه.

سازه هجایی به سازه ای گفته می شود که از یک هجا یا بیشتر تشکیل شده باشد، مانند: اگین، مادر.

ضمیمه:

ضمیمه، پیوست یا پاره کلمه، سازه دستوری نا مستقلی است که به اول یا آخر یا وسط کلمه یا نیم کلمه ای با عنوان "بنیاد" می چسبد و کلمه مشتق یا شبه مشتق می سازد. مانند: "گر"، "نا"، "ها" و "می" در کلمات: کارگر، ناکام، مردان، دست ها و می خوانم.

اقسام ضمیمه:

ضمیمه انواع و اقسام مختلفی دارد که در این قسمت به معرفی آنها می پردازیم:

ضمیمه ماده ساز و غیر ماده ساز:

ضمیمه ماده ساز به ریشه کلمه می چسبد و ماده فعل یا اسم می سازد. چنین پیوست هایی در فارسی امروز فقط به فعل می چسبند و شامل دو پسوند هستند که عبارتند از "د" و "ت" در افعالی مانند "کرد" و "نشست".

ضمیمه بسیط و غیر بسیط:

ضمیمه بسیط آن است که تنها از یک جز تشکیل شده باشد مانند "ا" و "ی" در "بینا" و "شیرازی" و ضمیمه غیر بسیط یا مرکب به ضمیمه ای گویند که از دو یا چند جز بوجود آمده باشد. مثل "گانه" که از "گان" و "ه" تشکیل شده است.

ضمیمه بومی و اقتباسی:

به ضمیمه ای که ریشه فارسی داشته باشد، ضمیمه بومی می گویند. مانند"گر" و "ار" در ستمگر و پرستار ضمیمه اقتباسی یا قرضی به ضمیمه ای گویند که از زبان های دیگر آمده باشد. مانند: "ات" در پیشنهادات و "یّه" در فرمانیّه

ضمیمه بارز:

ضمیمه بارز به ضمیمه ای می گویند که از بنیاد و اجزا دیگر کلمه مشخص باشد، مانند "ار"، "ان" و"ام" در دیدار و خندان و امشب.

ضمیمه کوتاه و بلند:

ضمیمه ها هم مانند سایر عناصر زبان بلند یا کوتاهند، مانند "سر" که بلند شده و به "سار" تبدیل و به شکل پسوندی بلند درآمده است و یا "گاه" که "ا" در آن به فتحه تبدیل گریده و "گه" شده است. مانند: دامگه، خوابگه

پس "سار" و "گار" ضمیمه های بلند و "سر" و "گه" ضمیمه های کوتاهند.

     ادامه دارد......

منابع:

دستور مفصل امروز، دکتر خسرو فرشید ورد

مقدمات زبان شناسی، دکتر مهری باقری