تنبیه کردن چرا؟ و چگونه؟!
تنبیه به معنای بیدار کردن و آگاه کردن عاملی است برای انتباه و وسیله‌ای است برای اصلاح و بازسازی، نوعی تدبیر مفید تربیتی برای رشد استعدادهای انسان است. البته به شرط آنکه به اندازه و به مورد به کار گرفته شود؛ و بی مقدمه و نسنجیده نبوده و از روی حساب و کتاب باشد. تنبیه در حقیقت بیدارسازی و ادب آموزی است و به عنوان امری تبعی و نه اصلی، آنجا که راهی دیگر برای بیدار کردن شخص و درمان نمودن وجود ندارد بکار گرفته می‌شود.
به بیان امام علی (علیه السلام) اینکه چرا تنبیه جزئی از روش‌های تربیت است و بدان توجه شده است این است که:
«فطرتاً تمام تلاش انسان در جهت جذب لذت‌ها و امور خوشایند و دفع آلام و امور ناخوشایند است. همین امر، دلیل تأثیرگذاری روش تنبیه است و به والدین اجازه می‌دهد تا این روش را بکار گیرد؛ چرا که ماهیت تنبیه روبهرو ساختن متربی با امور ناخوشایند است و زمانی که وی با این امور مواجه شد و فهمید که علت این مواجهه رفتار ناهنجاری است که از او سر زده، تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و برای اینکه دوباره با این تجربه نامطلوب روبهرو نشود از تکرار آن خودداری می‌کند.» (قائمی مقدم، محمدرضا، روش‌های آسیب‌زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی،ص 24.)
آری چون انسان جایز الخطاست و مصون از اشتباه و خطا نیست، اگر در مسیر دچار سهوی شود، نباید چنان مورد عتاب و خطاب قرار گیرد که از ادامه راه بازماند و از خود باوری و اعتماد به نفس فاصله بگیرد. اما باید در مسیر تربیت فرزندان در خانواده‌ها و افراد در جامعه، معیار و میزان تنبیه و تشویق به خوبی شناخته و مراعات شود؛ چنان که ائمه اطهار(علیه السلام) با شناختی که از نهاد افراد و قابلیت‌هایشان داشتند، به این مهم یعنی تقدم عفو و تشویق بر تنبیه و مجازات مبادرت می‌ورزیدند. امام علی(علیه السلام) در دستگاه عدالت خود هر دوی آنها یعنی مهر و قهر، و شمشیر تیز عدالت و زبان رأفتش را نیز در جای مناسب به کار می‌بست. در عین حال در مسیر تربیت و پرورش فکری و اخلاقی افراد، به سان پیامبر اعظم(ص) از حقوق خود و جسارت‌های افراد در اوج قدرت می‌گذشت و ناسزای معاندان جاهل را به جای اینکه به محکمه قضاوت بکشاند، با خود به مسجد می‌برد و صمیمانه از خدا برای چنین افرادی طلب مغفرت، و برای هدایت ایشان دعا می‌کرد.
آن حضرت برای بیداری و هوشیاری مربیان در مسیر تربیت افراد، خطاب به امام حسن مجتبی(علیه السلام) می‌فرماید:
«پس اگر یکی از شما مرتکب خطایی شد، عفو و تغافل همراه با توازن و به تناسب خطا، از تنبیه و زدن فرد ـ البته برای کسی که عاقل است ـ بهتر و برتر است»( بحارالانوار، ص218).
البته والدین باید بر این نکته واقف باشند که تنبیه زمانی مفید و کارساز است که مبتنی بر اصول صحیح و هوشیارانه انجام گیرد و در غیر این صورت نه تنها نتیجه‌ای نخواهد داشت، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری بر شخصیت و روح و روابط اجتماعی و همچنین رشد استعدادهای فرزندان وارد خواهد کرد. حضرت علی در سخنی به این امر هشدار داده و انسان را متنبه کرده‌اند که اگر این تنبیه کردن سنجیده نباشد نه تنها تأثیری ندارد بلکه عاملی بر لجاجت انسان (فرزندان) است.
امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:
«الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَةِ یَشُبُّ نَارَ اللَّجَاجَةِ» (تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم ص 223)ترجمه: افراط در سرزنش کردن میزان لجاجت را افزونتر می‌کند.
تنبیه باید از چنان ظرافت‌های تربیتی برخوردار باشد که عاملی بیدارکننده برای فرزندان و بازدارنده آنها از بیراهه رفتن و هدر شدن قابلیت‌های او باشد. باید وسیله‌ای باشد برای فراهم شدن زمینه‌های شکوفا شدن و رشد استعدادهای انسان در جهت کمال و موفقیت؛ که همه چیز انسان به تربیت است. این روش اگر مبتنی بر عدالت و خیرخواهی و سنجیده باشد بسیار سازنده است. آدمی را به تجدیدنظر درباره اعمال و رفتار خود وامی‌دارد. در حالی که اگر خلاف آن باشد عقده‌ساز است و چیزی جز آن به بار نخواهد آورد.
تنبیه و مجازات اصالت ندارد و آنچه اصل است رحمت و محبت و گذشت است. این اصل حیاتی آخرین روش تربیتی و به عنوان بازدارنده مطرح است، یعنی زمانی که عوامل دیگر سودی نبخشید و از تأثیر و کارایی در مورد فرد نارسا و عاجز شد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حضرت علی(علیه السلام) بر اساس کرامتی که برای انسان‌ها قائل بودند، همواره تأکید می‌کردند که با انسان خطاکار در مرحله اول از روی رأفت و کرامت رفتار کنید و به منظور بیداری و تحرّک انسان‌ها بر اساس همان غیرت و روح کرامتش وارد عمل شوید؛ چنان که خود در خطاب به تمام وجدان‌های خفته می‌فرماید:
«بزرگوارتر از آن باش که به پستی دنیا تن دهی؛ هر چند تو را به مقصود برساند؛ زیرا نمی‌توانی در برابر آنچه از شخصیت خود که در این راه از دست می‌دهی، جایگزینی به دست آوری. بنده دیگری مباش؛ در حالی که خدایت آزاد آفریده است».) نهج البلاغه، نامه31)
فرآوری: زین الدینی
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
نهج البلاغه
بحارالانوار
غررالحکم و دررالکلم
قائمی مقدم، محمدرضا، روش‌های آسیب‌زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی
