خاقانی، شاعر بدعت‌ها و بدایع

خاقانی، شاعری است که اشعارش مشحون از مضامین تازه و ترکیبات بدیع و واژه‌ها و اصطلاحات فنی و تخصصی از علوم مختلف است.

خاقانی، ذهنی خلاق و طبعی روان دارد و به زیبایی و با تبحری فراوان، از کلمات و واژه‌ها استفاده می‌کند و به خوبی از آن‌ها برای پرداخت فضای شاعرانه بهره می‌برد. دیوان او سرشار از تصاویر شاعرانه و مضامین نو و پیچیده است. تا آنجا که در برخی از ابیات وی، به واسطه وجود تشبیهات مرکب و مضمر، چند تصویر شاعرانه یافت می‌شود. همین امر، در موارد زیادی، تصاویر بلاغی موجود در اشعار او را از چنان پیچیدگی برخوردار می‌کند که فهم آن سخت و گاهی غیر ممکن می‌شود.

معرفی خاقانی

حسان العجم افضل الدین بدیل بن علی خاقانی، از شعرای بنام قرن ششم ایران می‌باشد. تولد او را سال 520 هجری در شهر شروان دانسته‌اند. خاقانی که تمایلی به ادامه دادن شغل پدر نداشت، به عموی خود کافی الدین عمربن عثمان، طبیب و فیلسوف مشهور، پناه آورد و علومی چون عربی، نجوم، طب، فلسفه و ادب را از او فرا گرفت.

خاقانی پس از فوت عموی خود، در سن 25 سالگی به شاگردی ابوالعلا گنجوی درآمد و توسط وی که استادش نیز بود، به دربار خاقان اکبر، منوچهر شروانشاه راه یافت. او در ابتدای شاعری، «حقایقی» تخلص می‌کرد، ولی پس از دیدار با خاقان اکبر، تخلص «خاقانی» را از او گرفت. ابوالعلا گنجوی بعدها دختر خود، آفاق را به نکاح وی درآورد و پدر زن خاقانی شد.

مهم‌ترین وقایع زندگی خاقانی عبارتند از: مسافرت‌ها، گرفتاری در زندان، مرگ فرزند، زن و بستگان.

سفر حج تأثیر زیادی در اشعار او داشته است. در سفر حج، قبر حضرت رسول (ص) را زیارت می‌کند و قصائد دلنشینی را در عظمت مقام آن حضرت می‌سراید. همچنین در مسیر برگشت، خرابه‌های مدائن را در عراق می‌بیند و تحت تأثیر عظمت گذشته و شرایط فعلی آن، قصیده مشهور ایوان مدائن را با مطلع زیر می‌سراید.

در سال 562، درخواست مجدد او برای سفر حج با مخالفت شروانشاه مواجه می‌شود. تمکین نمی‌کند و فرار می‌کند. در نتیجه، دستگیر و هفت ماه زندانی می‌شود. گرفتاری او در زندان، بازتاب زیادی در اشعار او داشت تا آنجا که چند قصیده سوزناک در بیان رنج‌های حبس سروده است که مشهورترین آن قصیده «ترسائیه» است.

از جمله قصائد مۆثر خاقانی، اشعاری است که در رثای نزدیکان خویش به ویژه پسرش رشیدالدین سروده است.

خاقانی، شاعری آزاده و آزاداندیش و بلند نظر است و در عین حال، به اقتضای روحیه و طبع شاعرانه‌اش، فردی عاطفی و زود رنج است. دو صفت خاقانی در اشعارش نمود دارد:

1- تفاخر، مناعت طبع و بلند نظری.

2- زود رنجی و عاطفی بودن.

در بین شعرای معاصر خاقانی، اسامی شعرای بنامی چون: ابوالعلا گنجوی؛ رشیدالدین محمد وطواط؛ جمال‌الدین اصفهانی؛ مجیرالدین بیلقانی، اثیرالدین اخسیکتی، نظامی‌ گنجوی و ... جلب توجه می‌کند.

شعرای زیادی از خاقانی تقلید کرده‌اند و یا اشعارش را تضمین کرده‌اند. شعرایی چون: امیرخسرو دهلوی، عبدالرحمن جامی، امیرعلی شیر نوایی، فیضی دکنی، قاآنی شیرازی، حاف1 مولوی و ...

ویژگی‌های شعری

خاقانی، زیبایی شعر و توجه به مضمون‌آفرینی و تصویرسازی را تا آنجا پیش می‌برد که در بسیاری مواقع، معانی در دل صنایع شعری پنهان می‌گردد و خواننده را برای فهم معنی با مشکلات زیادی مواجه می‌کند.

او در ابداع ترکیبات و تشبیهات خاص و صور بلاغی و استخدام الفاظ و نازک‌خیالی و دقت در مضمون‌آفرینی، سبکی نو دارد. او در عین حال که نوآوری‌های فراوان دارد، از شعر گذشتگان نیز بهره برده است و در میان شعرای فارسی زبان، به عنصری، بیش از دیگران توجه کرده و به سنایی غزنوی، امیر معزی، قطران تبریزی نیز توجه داشته است. در بین شعرای عرب زبان، شعرایی چون: لبید، بحتری، فرزدق، نابغه و ... مورد توجه او بودند.

آنچه خاقانی را در عین تقلید از گذشتگان از سایر شعرا ممتاز و متمایز می‌کند، بکار بردن اصطلاحات و تعابیر خاص و رایج در علوم و به خدمت گرفتن آن‌ها و نیز مضمون‌پردازی و ترکیب‌سازی‌هایی که پیش از این در شعر دیگر شعرا استعمال نشده است، می‌باشد. اشعار خاقانی ثقیل‌الفهم، دیر یاب و مستلزم اشراف به علومی چون: طب، فلسفه، نجوم، ادیان، تاریخ و ... می‌باشد.

خاقانی در سال 595 هجری قمری، در تبریز دار فانی را وداع گفت و در همان جا به خاک سپرده شد.

آثار خاقانی

1- دیوان اشعار که مشتمل بر هفده هزار بیت است ( 106 قصیده بزرگ، 110 قصیده کوچک، 290 قطعه، 330 غزل، 300 رباعی و 450 بیت عربی)

2- تحفه العراقین که مثنوی‌ای در شرح مسافرت حج اول خاقانی است، مشتمل بر 3200 بیت.

3- منشآت خاقانی که چند نامه باقی مانده از خاقانی در آن درج شده است.

تحقیق و پژوهش از: محمود حدادیان

باشگاه کاربران تبیان - برگرفته از تبلاگ: رازستان