نرخ تورم 110درصدی در اقتصاد ایران!
«باحالیخ»، نام دوره ای از تاریخ ایران است، پیرمردها از دوره ای که قیمتها سر به فلک می کشید نقل می کنند، روزهایی که کشور به تصرف متفقین درآمده بود و مردم از گرسنگی می مردند.
«باحالیخ» در زبان آذری یعنی گرانی ، سالهای گرانی بین 1320 تا 1322 در ایران اتفاق افتاده است ، سالهایی که پهلوی اول را متفقین با پسرش عوض می کنند، در این سالها نرخ تورم در اقتصاد ایران به 110 درصد می رسد. درهمین سالها (آذرماه سال 1321)شورش نان در تهران اتفاق می افتد، شورشی که از سر به ستوه آمدن مردم گرسنه آغاز شد و قوای اشغال گر در ایجاد این نارضایتی ها نقش داشتند.(عکس خبر مربوط است به شهریور سال 1320 و رژه نیروهای انگلیسی در میدان جلالیه(پارک لاله) بعد از اشغال تهران)
ركوردداران شاخص‌های پولی ایران
براساس آمار موجود نرخ تورم از سال 1315، نرخ رشد اقتصادی از سال 1339، حجم نقدینگی، ضریب فزاینده نقدینگی، پایه پولی از سال 1340 و نرخ رشد نقدینگی از سال 1341 ارائه شده است.
در این آمار بالاترین نرخ تورم مربوط به سال 1322 با 5/110درصد، بالاترین نرخ رشد اقتصادی مربوط به سال 1355 با 6/17درصداست.
این در حالی است كه پایین‌ترین نرخ‌ها مربوط به سالهای 29، 59 و 63 به ترتیب برای سه شاخص تورم، رشد اقتصادی و رشد نقدینگی است. تبعات سه اتفاق تاریخی و سه اتفاق اقتصادی، ركورد بالاترین و پایین‌ترین شاخص‌ها را رقم زد.
بالاترین و پایین‌ترین نرخ تورم
ایران از شهریورماه سال 1320 تحت اشغال نظامی كشورهای در حال جنگ با آلمان بود. از این تاریخ، به دلیل ضعف دولت و ناامن‌شدن كشور، كار جمع‌آوری مالیات مختل شد و دولت عمدتا كسری بودجه را از محل انتشار اسكناس جدید تامین كرد.
با ملی شدن صنعت نفت در اسفندماه 1329، كشورمان پایین‌ترین نرخ تورم تاریخ خود را با 2/17-درصد در این سال تجربه كرد
حمله متفقین به ایران، خسارات زیادی را به اقتصاد كشور وارد كرد. پس از اشغال كشور، نرخ قدرت ریال در مقابل دلار سال 1321 از 35/16ریال در ازای هر دلار به 25/32ریال كاهش یافت. دولت نیز برپایه این نرخ، ریال را به دولت‌های اشغال‌كننده می‌فروخت. خریدهای ریالی كالاهای خارجی توسط این دولت‌ها، سبب كمبود اجناس خارجی، بالا رفتن قیمت آنها، كمبود پول و در نتیجه ایجاد تورم و كاهش قدرت خرید مردم شد. به دنبال چنین وضعی، عملا مقررات ارزی كشور و نظارت دقیق بر ارزش پول ملی به مدت دو سال، از سال 1322، به حالت تعلیق درآمد و در نتیجه، كارآیی خود را از دست داد.
افزایش تقاضا برای نشر اسكناس كه سه بار در یك سال از مجلس شورای ملی درخواست شده بود، باعث شد تا نه تنها در سالهای 1320 تا 1325 هیچ افزایشی در تولیدات كشور به وجود نیاید، بلكه حجم اسكناس منتشرشده به میزان 550درصد افزایش یافت و به این ترتیب انتشار اسكناس از 3/1میلیارد ریال به 6/7میلیارد ریال رسید.
این وضعیت باعث افزایش تورم و كاهش ارزش پول ملی شد، به گونه‌ای كه نرخ تورم از 5/49درصد در سال 1320 به 5/110درصد در سال 1322 رسید.
آذرماه سال 1329، دكتر مصدق، نماینده تهران در مجلس و ده تن از یارانش به عنوان اعضای كمیسیون نفت گزارش خود را به مجلس دادند و پیشنهاد كردند كه قرارداد سال 1933 ایران و انگلستان لغو و صنعت نفت ایران ملی و در دست دولت قرار گیرد و درآمد این ثروت ملی صرف عمران، پیشرفت كشور و رفاه مردم (نه پرداخت حقوق كارمندان و هزینه‌های جاری دولت) شود.
با ملی شدن صنعت نفت در اسفندماه 1329، كشورمان پایین‌ترین نرخ تورم تاریخ خود را با 2/17-درصد در این سال تجربه كرد.
رشد اقتصادی در پی شک نفتی
با سه برابر شدن درآمدهای نفتی در سال 1353، رژیم سابق ایران یک سیاست اقتصادی مبنتی بر رشد سریع را در پیش گرفت و به این منظور، بودجه سالانه را به دو برابر افزایش داد، وام‌های سررسید نشده خارجی را پرداخت و اعلام کرد آماده‌است مبالغی را از طریق موسسات مالی بین‌المللی در اختیار کشورهایی قرار دهد که با مشکل کسری موازنه پرداخت‌ها رو برو هستند. با اتکای به اعتبار مالی قوی در سطح بین‌المللی، ایران گاه حتی به عنوان تضمین کننده اعتبارات برای نهادهای خارجی نیز عمل کرد. در فاصله یک سال، واردات 1/6 میلیارد دلاری ایران با 86 درصد افزایش به بیش از 5/11 میلیارد دلار رسید و سه سال بعد، حجم واردت یک بار دیگر دو برابر شد و در سال پیش از انقلاب به 2/25 میلیارد دلار رسید که بیشترین حجم واردات در سالهای پیش از انقلاب بود.
نرخ بیکاری نیز در سال 1355 به 9/2 درصد تنزل کرد پائین‌ترین رقم در تاریخ ایران بود. اما به علت سیاست‌های انبساطی، نرخ تورم به شدت افزایش یافت و به 9/24 درصد رسید که بالاترین رقم در سالهای پیش از انقلاب بود. رشد سریع اقتصادی و بهبود چشمگیر موقعیت بین‌المللی ایران در سالهای قبل از انقلاب با تورم نیز همراه بود
این وضعیت باعث افزایش تورم و كاهش ارزش پول ملی شد، به گونه‌ای كه نرخ تورم از 5/49درصد در سال 1320 به 5/110درصد در سال 1322 رسید
نظام یارانه ای میراث پهلوی
از مسائلی جدید که در تاریخ اقتصاد ایران به دلیل افزایش قیمت نفت ایجاد شد پرداخت یارانه ها بود این موضوع سال ها اقتصاد ایران را دچار مشکلاتی کرده بود اگرچه پرداخت یارانه مسکنی برای رنج های ناشی از ضعف های موجود بود اما به مرور کل ساختار را به اعتیاد مرگ آور دچار کرد البته پیش از آن نیز شکل‌هایی از پرداخت یارانه در اقتصاد ایران متداول بوده است. به عنوان مثال در دوره صفویه کمک‌های مالیاتی به مردم صورت می‌گرفته و در دوره قاجار نیز صرف منابع مالی دولتی برای ساخت سیلو و نیز پرداخت بخشی از قیمت گندم و نان، مثال‌هایی از پرداخت یارانه توسط دولت وقت به شمار می رود. سیاست های حمایتی و پرداخت یارانه در ایران از سال 1311 آغاز شد. پیش از این تاریخ به دلیل سکوت بیش از 90 درصد جمعیت ایران در مناطق روستایی، پرداخت یارانه به این صورت رایج نبود. از سال 1300 به واسطه گسترش شهرنشینی، نبود سیستم مناسب حمل و نقل و پیدایش خشکسالی، تامین نان و امنیت غذایی مناطق شهرنشین اهمیت یافته و در سال 1311 قانونی برای تشکیل سیلو در تهران تصویب و دولت اقدام به خرید و ذخیره سازی گندم برای مواقع بحرانی کرد که این خود آغازی برای طرح و اجرای یارانه در ایران است. خرید مازاد گندم به قیمت تضمینی از سال 1315 آغاز شده و از سال 1321 با تثبیت قیمت نام، حمایت از مصرف کنندگان شهری جایگزین حمایت از تولید کنندگان شد. در رژیم پهلوی سالهای 51 تا 54 به‌واسطه افزایش قیمت نفت، سالهای رونق نظام یارانه‌ای محسوب می‌شود. به گونه‌ای که در سال 1351 میزان یارانه پرداختی توسط دولت هزار و 668 میلیون ریال بودکه این رقم تنها 4/1 درصد کل یارانه‌ای بود که حکومت پهلوی در سال 54 پرداخت کرد. همچنین در دهه های گذشته به دلیل کم بودن تقاضا، آثار سیاست های حمایت دولت چندان قابل ملاحظه نبود، اما با افزایش درآمدهای نفتی، تقاضای کل از عرضه کل پیشی گرفته و موجب بروز فشارهای تورمی در جامعه و اقتصاد شد. با افزایش نرخ تورم از سال 1352 به بعد، دولت در مقابل نوسان های داخلی و خارجی به تاسیس صندوق حمایت از مصرف کنندگان مبادرت کرد. به دنبال تاسیس این صندوق، مرکز بررسی قیمت ها به منظور کنترل و نظارت بر قیمت ها و جلوگیری از نوسان های آن ایجاد شد. این سیاست ها به مرور زمان منجر به نهادینه شدن پرداخت یارانه در اقتصاد شد معضلی که حل آن سال ها نیاز به زمان دارد. در مجموع ثمره نیم قرن حکومت پهلوی مجموعه ای از ساختارهای غلط و ناقص اقتصادی، فساد و رانت دولتی وشخصی، وابستگی به درآمد نفت، بی برنامگی و نقصان ساز و کار اجرایی در کشور بود.
فرآوری : طاهره رشیدی بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
منابع : 1- خبرآنلاین / 2-کاتوزیان،محمدعلی 1372، اقتصاد سیاسی ایران، مترجمین : محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تهران. / 3- وبلاگ دانشجو / 4- هفته نامه خبری- تحلیلی وزارت امور اقتصادی و دارایی
