میرزامسیح مجتهد(٣)

قیام مردم تهران به رهبری میرزا مسیح (2)

جمعیتی كه به فرمان میرزا مسیح از مسجد جامع به سوی سفارت روس ‍حركت كرد در آغاز بیش از هزار نفر نبود ولی وقتی به در سفارت رسیدند رقم آنان به صد هزار نفر بالغ گردید. آنان با خشم و هیجان ، خواسته بر حق و منطقی خود را مبنی بر آزاد سازی زنان مطرح كردند اما گریبایدوف به جای بردباری در مقابل مسلمانان خروشان دستور داد تا به وسیله تیراندازی جواب آنها را بدهند. بر اثر این تیراندازی نوجوان 14 ساله ای كه بین جمعیت بود به شهادت رسید! مردم خشمگین جسد او را به مسجدی در آن حوالی برده ، بر سر نعشش به سوگواری پرداختند و برای گرفتن انتقام به سوی سفارت یورش بردند و با هجوم دسته جمعی در سفارت را باز كردند و با افراد سفارت درگیر شدند. بر اثر این نبرد خونین كه در یك طرف گروهی مهاجم و مسلح و در سوی دیگر عده ای مسلمان معتقد بودند 80 نفر از مردم در راه دفاع از حق و ایستادگی در مقابل تجاوز و اجرای حكم اسلامی و عملی ساختن فتوای مجتهدی مبارز به شهادت رسیدند و 38 نفر از ساكنان سفارت كشته شدند كه در بین آنان جنازه گریبایدوف دیده می شد.

دولت روسیه در همین ایام بر سر مساله اداره سرزمینهای تصرف شده عثمانی در بالكان و حقوق مسیحیان یونان با قوای عثمانی در حال نبرد بود و چون در قیام مردم علیه سفارت روس تنها «مالتسف» دبیر اول سفارت از گزند حادثه جان سالم بدر برده و رفتار تحریك آمیز گریبایدوف را در دربار روس روشن كرده بود، از این نظر مصلحت ندید در این خصوص پافشاری نموده ، درگیری تازه ایجاد نماید. از همین رو بر آن شدند كه روش ملایم تری در پیش بگیرند. البته از سوی تزار روس درخواست شده بود كه رهبر قیام (میرزا مسیح) دستگیر و تبعید شود كه متاسفانه دربار تصمیم تبعید میرزا مسیح گرفت . وقتی خبر تبعید میرزا مسیح در تهران پیچید بار دیگر توفانی از خشم مردم برانگیخته شد.

تظاهرات وسیعی صورت گرفت و موج انسانها از معابر و خیابانها به راه افتادند و مخالفت خود را با این برنامه اعلام كردند. مزدوران قاجاریه به جای عملی ساختن خواسته مردم ، به حملات وحشیانه ای علیه آنان پرداخته ، به ضرب و جرح مسلمانان اقدام كردند. سرانجام در هشتم صفر 1245 ق . میرزا مسیح را به مسجد شاه (مسجد امام خمینی كنونی ) در تهران آوردند و وی را مجبور ساختند تا در انظار عمومی با مریدان و خانواده خود وداع كند، اما به دلیل خشم و اعتراض اهالی تهران در آن روز موفق نشدند میرزا مسیح را به تبعید بفرستند و این ماجرا چند روزی به تعویق افتاد و در روز بیستم صفر 1245 ق این مجتهد خیراندیش شهر تهران را به مقصد عتبات عالیات ترك كرد. وی در یكی از آثار خود به ماجراهای سخت و سراسر رنج دوران تبعید اشاره دارد.

چشمه اندیشه میرزا مسیح كه انسانی وارسته ، زهد پیشه و ساده زیست بود در نخستین روزهای ورود به تهران تنها به اقامه نماز جماعت در مسجد جامع شهر اكتفا كرد و در ضمن آن به نشر احكام دین و پاسخگویی به مشكلات فقهی مردم پرداخت . وی اوضاع محرومان را مورد بررسی قرار می داد، در حل گرفتاریهای شیعیان از هیچ كوششی دریغ نداشت و در حد توان جامعه مسلمین را مراقبت و نظارت می كرد و اگر در جایی خلاف یا رفتار ناروایی می دید و یا متوجه می شد كه احكام اسلامی نادیده انگاشته می شود چون تندر می غرید و با حركتی مدیرانه به مقابله و اصلاح آن می پرداخت و از این طریق فرهنگ جامعه را تصحیح می نمود.

وی علاوه بر تسلط كامل بر اصول و قواعد كلی فقه و منابع دینی ، وضع موجود و حدود موضوعات و زمینه ها را می شناخت و مقتضیات زمان و مكان از نظرش دور نبود. چنین ویژگی افزون بر خوشخویی ، صیانت نفس و تواضع وی موجب گردید تا مومنان چون پروانه بر گردش جمع شده ، از محضرش استفاده كنند رفته رفته در پی اصرار گروهی از طالبان و شیفتگان علوم دینی حوزه درسی تشكیل داد و در اثر تقاضای فراوان مردم رساله علمیه خود را انتشار داد و بسیاری از مردم تهران و حتی ساكنان نقاط شمالی و غرب كشور ایشان را به عنوان مرجع تقلید خویش شناختند. پس از مدتی اعتبار علمی و اجتماعی ، نفوذ اخلاق و رفتارش در قلوب مردم چنان بود كه به عنوان بارزترین و ارجمندترین مجتهد تهران شناخته شد و ایشان رساله ای برای استفاده عموم مقلدان به رشت تحریر درآورد كه از لحاظ استحكام مضامین ، كاوشهای علمی و استناد به منابع روایی و كتب فقها و محدثان گذشته در خور توجه صاحبان فضل است . البته گویا میرزا مسیح نخست رساله ای درباره احكام فقهی نوشته و سپس آن را تغییر داده و با مسائل جدیدتر تنظیم كرده است .علاوه بر رساله یاد شده میرزا مسیح در طول مدت هفتاد سال عمر با بركت خود آثار متعددی در فقه و اصول تالیف نمود كه عبارتند از:

1. قواعد الاصولیه

2. كشف النقاب فی شرح لمعه الدمشقیه . (تصویری از نسخه خطی آن در كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران مضبوط است .)

3. شرح كتاب المعاطاه : كه متضمن كتاب الصلح و الاجاره و الوكاله است .

4. شرح قواعد الاحكام فی معرفه الحلال و الحرام . این شرح در بردارنده بخش طهارت و برخی از مباحث و موضوعات فقهی است . نسخه ای از این كتاب در نزد نواده او میرزا عبدالله مجتهد تهرانی بوده است .

5. شرح مختصر النافع : نسخه خطی این كتاب در 110 صفحه به صورت عكسی در كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران نگهداری می شود. مطالب آن از كتاب تجارت آغاز می گردد.

6. رساله فی احكام النیایه و جواب الاسئله الفقهیه : این كتاب رساله استدلالی گران سنگی است كه در خصوص احكام فقهی بحث كرده و در جواب سئوالهایی نوشته شده كه سئوال كنندگان آن مشخص نیستند.

در بخشی از این كتاب میرزا مسیح به ایام سخت تبعید خود در عتبات عالیات اشاره كرده است و تاریخ بیستم شوال 1248 ق در پاسخ یكی از مسائل فقهی دیده می شود.

7. رساله علمیه ((المصباح لطریق الفلاح )): نسخه ای از این رساله با چاپ سنگی در كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران نگهداری می شود.

8. المصباح : كتابی است به زبان عربی در خصوص مسائل فقهی كه در سال 1262 ق در تهران چاپ سنگی شده است .

به سوی خدا بارقه معنوی بارگاه مقدس حضرت امام حسین علیه السلام و انوار ملكوتی مرقد مطهر حضرت علی علیه السلام در نجف چنان آرامش و اطمینان خاطری را برای میرزا مسیح فراهم ساخت كه در پرتو آن توانست تحقیقات علمی خود را گسترش داده ، آثاری نیك را به انجام رساند. ولی ضعف بینایی و روی آوردن امراض و تشنجات و ناامنی حاكم بر عراق سبب شد كه وی مدتی پس از این در بستر بیماری افتد و سرانجام در سال 1263 هجری دار فانی را وداع گوید و به سوی سرای باقی بشتابد.

آری ! میرزا مسیح مظلومانه دور از یاران سالهای گذشته اش ، اما در كنار دیگر یاورانی آسمانی جان سپرد و فقیه بلند آوازه شیخ محمد حسن نجفی مولف كتاب جواهرالكلام و تنی چند از علمای مشهور نجف بر پیكرش نماز گزاردند و آن مرحوم را با شكوه خاصی در یكی از حجره های طرف بالا سر صحن حضرت امیرالمومنین علیه السلام دفن كردند.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان