تعزیه تراژدی سینما

از سال‌ها پیش در این سرزمین آئین‌ها و مراسم، حضوری پررنگ و موثر در فرهنگ عمومی ما داشته‌اند اما طی یکصد و اندی سال که از حضور رسانه‌های جدید در کشور ما می‌گذرد از این منابع غفلت شده است به طوری که اغلب هنرجویان و دانشجویان سینما و تئاتر متاسفانه از این ذخیره هنری و فرهنگی بیگانه مانده‌اند.

در حالی‌که ایران سرزمین کهنی است با غنای فرهنگی بسیار که بخشی ار آن در آیین‌ها و مراسم ملی، دینی و فولکوریک که در گذشته‌های دور و حتی هم اکنون در میان مردمان جاری و ساری و شکل دهنده روابط اجتماعی و اخلاقی مردم ایران بوده است. تصور کلی معمولا اینگونه است که آئین‌ها در برخی مراسم شناخته شده از جمله عزاداری، سور و سرور و اعمالی از این قبیل خلاصه می‌شود اما باید به یاد داشته باشیم که حتی در جزئی‌ترن مسائل زندگی نیز آئین و رسومی را اجرا می‌کنیم که حتی اگر ندانیم هم نوعی از آئین‌ها است.

عدم شناخت اغلب دانشجویان رشته‌های هنری که هنرمندان آینده ما خواهند بود از ذخایر موجود در فرهنگ ایران باعث شده تا آنان بیشتر چشم به آن سوی مرزها و منابع مکتوب و بصری آنان داشته باشد. یکی از دلایل این گرایش بی ‌گمان کمبود یا فقدان منابع اصیل برای مراجعه علاقه‌مندان به ویژه جوانان است.

تعزیه به مثابه یکی از مردمی‌ترین و موثرترین نمایش‌های ایرانی که از یک سو ریشه در باورهای مذهبی ایرانیان دارد و از سوی دیگر به اساطیر ایرانی پیوند می‌خورد، منبعی عظیم و حیرت‌انگیز برای دانشجویان و فعالان هنری است.

احمد طالبی‌نژاد پژوهشگر و منتقد سینما به تازگی کتاب «تعزیه تراژدی سینما» را به زیور طبع آراسته است. این کتاب هرچند همه توقعات خوانندگان حرفه‌ای و نازک بین را فراهم نمی‌کند و همچون دیگر عرصه‌ها نیازمند کتاب‌ها و منابع دیگر نیز هست اما به نوبه خود توانسته است رویکرد غرب محور در شناخت ریشه‌ها و سیر تحول امر نمایش در ایران را تغییر دهد. چنان‌که از نام کتاب بر می‌آید سه عنصر تعزیه، تراژدی و سینما را به هم پیوند زده است.

این کتاب در سه فصا تالیف شده است. در فصل اول که تعزیه نامیده شده است به معرفی این آیین ملی پرداخته است و با پس از تعریف واژه تعزیه به بررسی کوتاهی از سیر تاریخی نمایش‌های این چنینی در قرن‌های اخیر پرداخته است و به مراسم تئاتری- مذهبی در یونان باستان هم گوشه نگاهی داشته است. طالبی ضمن ارائه مطالبی موجز در این زمینه از تصاویری از نمایش در یونان باستان بهره برده است.

وی پس از این به ریشه‌های پیدایش هنر و آیین تعزیه رسیده است و به شرح و تکوین این گونه نمایشی پرداخته است. آنگونه که در این کتاب آمده است از قرن دوم هجری، چون ادبیات ایران راه صرف نیروی خود را عوض کرده مسیری جدید برای آن یافت، از این تاریخ به تدریج رثاء مذهبی و آثار تمثیلی و حماسی و مضامین مربوط به شرح دلاوری‌ها و فداکاری‌های شهدای کربلا و واژه «تعزیه یا شبیه‌خوانی» در دفتر ادبیات فارسی پیدا شده و رفته رفته روبه فزونی نهاد تا بالاخره در قرن نهم هجری فصلی معتبر را اشغال کرد.

طالبی‌نژاد پس از بررسی این روند تاریخی به شخصیت‌پردازی و تیپ‌سازی در تعزیه می‌رسد و شخصیت ‌و تیپ‌های مردانه را در کنار نقش زنان در داستانی‌هایی که به عرصه تعزیه و شبیه‌خوانی راه یافته‌اند داشته است.

پوشاک و پس‌آرایی تعزیه از لحاظ رنگ، جنس و طراحی با توجه به اولیا و اشقیا بحث دیگری است که مورد مداقه قرار گرفته است. نقش و جایگاه موسیقی در تعزیه هم بحث مهم دیگری است که مورد نظر قرار گرفته است. استاد ابولحسن صبا موسیقیدان بزرگ معاصر در این زمینه گفته است: تاکنون تعزیه بوده است که موسیقی ما را حفظ کرده است. متاسفانه نمی‌دانم در آتیه چه چیزی تضمین حفظ موسیقی ما خواهد بود.

شیوه‌های اجرایی تعزیه آخرین عنوانی است که در فصل تعزیه مورد نظر قرار گرفته است و به سرشناس‌ترین و پرکارترین تعزیه سرایان گوشه نگاهی می‌کند .

ادبیات ایران مشحون از سروده‌ها و نوشته‌هایی است که به طور مستقیم بیانگر ابعاد و حجم واقعه خونین عاشورا است و می‌تواند سرمشقی برای سینماگران و نمایش‌نامه نویسان برای خلق آثاری بدیع در وصف این تراژدی است. بخش دوم این کتاب هم که تراژدی نام دارد پس از تعریف واژه و بررسی تاریخ این واژه پرداخته است و به شکل اجرای دیتیرامب اشاره کوتاهی می‌کند. تراژدی ساختاری پیچیده و چند وجهی دارد و طالبی‌نژاد به بررسی  این ابعاد می‌پردازد. وی در این روند بررسی تراژدی، نگاهی به تراژدی از زمان ارسطو تا پس از رنسانس می‌کند.

فصل پایانی هم سینما نام گرفته است. از ورود پدیده سینما به عنوان رسانه، ‌عامل سرگرمی و هنر به ایران بیش از صد سال می‌گذرد. ایرانیان از جمله مردمانی به شمار می‌آیند که خیلی زود با این پدیده آشنا شدند. اما ملتی که دارای یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین جلوه‌های فرهنگ بشری یعنی داستانگویی،‌ نقالی و ادبیات بوده در برابر این پدیده هموار منفعل عمل کرده است. ایران ممکن است خاستگاه گونه‌ای مختلف نمایشی نباشد لیکن جلوه‌هایی از اشکال گون‌گون نمایش را می‌توان در تاریخ و فرهنگ یافت که می‌تواند در جهت رشد و ارتقا سینما و نمایش ملی کارساز باشد.

در فصل پایانی کتاب «تعزیه تراژدی سینما» پس از بررسی واژه در فصلی تحت عنوان فاجعه به روایت قلم و در فصلی به فاجعه به روایت تصویر می‌پردازد. دراین بخش به روایت داستان‌های تراژیک و حماسی در ادبیات و سینما نگاهی می‌شود و پس از آن به فیلم‌های سینمایی که با موضوعات دینی و آیینی ساخته شده‌اند نگاهی می‌گند. نگاهی گذرا به فیلم‌های شب دهم، مختارنامه، معصومیت از دست رفته، آژانس شیشه‌ای به عنوان تعزیه‌ای در روزگار ما، بال‌های سفید، اسب بی سوار، من و زیبا و ... می‌کند و تیتروار فیلم‌های مستند با موضوع تعزیه و آیینی را نام می‌برد.

کتاب «تعزیه تراژدی سینما» اثری از احمد طالبی‌نژاد از دریچه نشرجامعه نو با همکاری مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی در 2000 نسخه با قیمت 6000 تومان روانه بازار نشر شد.

منبع: فارس