وقف، مصداق بارز باقیات صالحات
وقف در قرآن و سنت
یکی از مهم‌ترین تمهیدات دین اسلام در راستای دوراندیشی و تأمین آینده مسلمین و فرزندان ایشان، پایه‌ریزی سنت حسنه «وقف» است.
یکی از مهم‌ترین تمهیدات دین اسلام در راستای دور اندیشی و تأمین آینده مسلمین و فرزندان ایشان پایه ریزی سنت حسنه وقف است، چنان که وقتی به قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) و سنت عملی ایشان رجوع می‌کنیم، اهمیت دو چندان این سنت زیبا را در می‌یابیم. گر چه در قرآن کریم، آیه‌ای به صراحت دال بر وقف وجود ندارد، اما از آیات متعددی می‌توان وقف را به عنوان یکی از مصادیق بارز اعمال صالحه یا باقیات صالحات یا... معرفی نمود.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت مکرم ایشان نیز در زمان حیات گهربار خویش، نه‌تنها در پی احسان و نیکی به اطرافیان و مسلمانان بودند، بلکه به جهت آینده‌نگری و تأمین منافع و مصالح مسلمین، به طور عملی به دیگران سنت نیکوی وقف را آموزش می‌دادند. تاریخ اسلام، آکنده است از موقوفات و صدقات گران‌سنگ این عزیزان، که مطالعه آن‌ها ضرورت و اهمیت طرح بحث درباره وقف را نمایان می‌سازد.
اگر این سنت جمیل مورد تبلیغ و ترویج قرار گرفته و همگان به آن هدایت و تشویق شوند، نه‌تنها آثار مثبت و ماندگار دنیوی بلکه ثمرات اخروی فراوانی نصیب واقف خواهد شد.
وقف
وقف در زبان فارسی به معنای ایستادن، توقف، حبس کردن، منحصر کردن چیزی به کسی است. در ماده 55 قانون مدنی آمده: وقف عبارت است از این که عین مال حبس، و منافع آن تسلیم شود. منظور از حبس نمودن عین مال، نگاه داشتن عین مال از نقل و انتقال و همچنین از تصرفاتی است که موجب تلف عین گردد، زیرا مقصود از وقف، انتفاع همیشگی موقوف علیهم، از مال موقوفه است و بدین جهت هم آن را وقف گفته‌اند. منظور از سبیل منافع، واگذاری منافع در راه خداوند، و امور خیریه و اجتماعی است. از نظر فقها نیز حبس عین ملک و بخشیدن منفعت آن (حبس‌العین – تسبیل‌المنفعه) وقف است.
موقوف علیهم
به فرد یا افرادی اطلاق می‌شود که اموال موقوفه در راستای تأمین منافع ایشان وقف می‌شود.
واقف
کسی است که عمل وقف را انجام می‌دهد.
وقف در آیات قرآن کریم
در قرآن، آیه‌ای که بر وقف و احکام آن صریحاً دلالت کند، وجود ندارد. ولی دانشمندان مسلمان و مفسران قرآن کریم، از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است، چنین دریافته‌اند که وقف، مورد تأیید قرآن کریم است. چرا که اعمال خیر و صالح، همواره در آیات این کتاب شریف و نورانی ستوده شده و به طور عموم هر آنچه که بر انجام کارهای نیکو و تشویق بدان دلالت داشته باشد، بر وقف نیز دلالت می‌کند. به تعبیر دیگر می‌توان گفت که روح وقف، مورد تأیید قرآن کریم قرار گرفته است.
در نهایت، مواردی از اعمال صالح، مانند صدقه، قرض‌الحسنه، تعاون، انفاق، محبت و کمک به همنوعان و... ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
الف: آیاتی که انسان را به عمل صالح ترغیب و توصیه نموده و می‌دانیم وقف کردن نیز نوعی کار خیر و عملی خداپسندانه است:
1. «و اما الذین امنوا و عملوا الصالحات فیوفیهم اجورهم» (آل عمران/ 57)
[و اما کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، (خداوند) مزدشان را به تمامی به آن‌ها می‌دهد.]
در این آیه، «ایمان و عمل صالح»، دو عامل مهم برای استحقاق پاداش دانسته شده است. ایمان، مقتضای اولیه و فطری انسان‌ها است و باید با عمل صالح، ثبوت آن به نمایش گذاشته شود. صالحات در آیه‌ی مذکور می‌تواند بر هر عمل شایسته‌ای (از جمله وقف) دلالت کند.
2. «المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا» (کهف/ 46)
[مال و فرزندان، آرایش زندگانی جهان‌اند و لکن، اعمال صالح که تا قیامت باقی است، نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.]
در آیه‌ی مذکور، باقیات صالحات می‌تواند شامل: نماز، تهجد، ذکر خدا و صدقات جاری همچون بنای مساجد، مدارس و موقوفات و خیرات در راه خدا باشد.
که بدین ترتیب باید گفت: وقف، مصداق بارز باقیات صالحات است.
ب: آیه‌هایی که به تألیف قلوب و جلب محبت دیگران دلالت دارد و چون یکی از مصارف درآمدهای وقف، در جهت تحکیم و تثبیت روح همبستگی و محبت بوده و در عین حال احسانی است عاری از منت، و اقدامی است که در بسیاری از موارد، استفاده کننده از منافع وقف، واقف را ملاقات نکرده و چه بسا او را نمی‌شناسد، ولی از نتیجه لطف او بهره‌مند می‌شود، در نهایت تأثیر این عمل خداپسندانه به مراتب عمیق‌تر و ماندنی‌تر خواهد بود:
1. «انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المولفه قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله وابن السبیل» (توبه/ 60)
[صدقات منحصراً مختص است به: فقیران و عاجزان و متصدیان اداره صدقات و کسانی که باید تألیف قلوب آن‌ها کرد و آزادی بندگان و قرض داران و در راه خدا (راه تبلیغ و ترویج دین خدا) و به راه ماندگان.]
ج:
آیاتی که مردم را به روح تعاون، احسان و برادری دعوت نموده است، مانند:1. «تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان» (مائده / 2)
[بر نیکی و تقوی همکاری کنید، و بر گناه و دشمنی همکاری نکنید.]
2. «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی» (نحل/ 90)
[یقیناً خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان دستور می‌دهد.]
د: آیاتی که وقف را از طریق تقرب الهی معرفی می‌کند، مثل:
1. «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» (آل عمران/ 92)
[هرگز به مقام بر و نیکی نخواهید رسید، مگر این که از آنچه که دوست دارید، انفاق کنید.]
بدون شک برای انفاق، راه‌های گوناگونی وجود دارد که وقف یکی از مهم‌ترین مصادیق آن می‌باشد. در ضمن، نیل به مقام ابرار و مقربین، نیازمند انفاق از چیزهایی است که محبوب انسان است و معمولاً دل کندن از آن‌ها کاری بس دشوار به نظر می‌رسد، به ویژه در وقف که موقوفه از ملکیت واقف خارج شده و به مالک حقیقی یعنی خداوند متعال واگذار می‌گردد.
2. «لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من امن بالله و الیوم الاخر والملائکه و الکتاب و النبیین واتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل... »(بقره/ 177)
[نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و... بدهد.]
هنگام تعریف نیکی، خداوند به معرفی نیکان می‌پردازد تا مردم، تنها به فراگیری مفاهیم، بسنده نکنند. البته باید دانست که ریشه نیکی و نیکوکاری در اعتقاد و ایمان نهفته است. پس از اعتقاد و ایمان به اصول دین، خداوند به بیان اعمال صالح می‌پردازد و از بخشش مال شروع می‌کند و این بخشش، نشان از عمق ایمان به مبدأ و معاد دارد، زیرا از آنچه به آن محبت دارد، در راه خدا می‌دهد.
بدون شک، وقفِ اموال نیز می‌تواند مصداق روشنی برای بر و نیکی به شمار آید. و آیات فراوان دیگری که نقطه مشترک تمامی آن‌ها، بیان محبوبیت و مطلوبیت عمل وقف و شخص واقف در بارگاه الهی است. در حقیقت، وقف، خروج مال از ملکیت مجازی انسان و پیوستن به ملکیت حقیقی خالق متعال است.
دو نکته مهم دیگر از آیات مذکور استنباط می‌شود:
الف: در آیات مذکور، موارد استعمال وقف به خوبی تبیین شده است تا واقف آگاه گردد که مال خود را باید در چه راه‌هایی به مصرف برساند.
ب: یکی از مهم‌ترین شرایط مال وقفی برای آن که در درگاه الهی مقبول افتد، این است که باید از اموال دوست داشتنی واقف انتخاب شود و همین نکته می‌تواند بیانگر ایمان و عقیده واقعی واقف به خدا و روز جزا باشد.
می‌توانید ادامه این مقاله را فردا و در باشگاه كاربران، مطالعه نمایید.
