روایت خطاطی
نگاهی به کتاب «خوشنویسی»
ضرورت خوشنویسی از نوشتن زیبا و خوانای کلام خدا آغاز شد و سپس به سایر شوون مبادلات فرهنگی و اجتماعی مسلمانان راه یافت. بر این اساس، آثار بازمانده از هنر خطاطی، طیفی گسترده از مصحف‌ها (نسخه‌های خطی قرآن) و متون دینی و علمی و ادبی تا اسناد و مکاتبات و قطعه‌های پراکنده را در بر می‌گیرد که هزاران نمونه از آنها امروز در گنجینه‌های سراسر جهان محفوظ است.
با وجود وسعت و نفوذ همه‌جانبه این هنر و تداوم سنت‌هایی که صدها سال دست‌به‌دست شده و تا دوره معاصر تداوم یافته و خوشنویسان بسیاری را درون خود پرورده است، امروز مطالعات علمی و مدون درباره تاریخ و تحلیل خوشنویسی از همه شاخه‌های دیگر هنر اسلامی کمتر است. بیشتر تحقیقات موجود در این زمینه محصول کار پژوهشگران غربی است که، جز در مواردی معدود، گفته‌های یکدیگر را تکرار کرده‌اند. از میان تحقیقات ایرانی هنوز معتبرترین آثار، نوشته‌های زنده‌نامان مهدی بیانی و حبیب‌الله فضائلی است که بیش از 40سال از انتشار آنها می‌گذرد. با این حساب، هنوز منبعی جامع و کم‌حجم و کارآمد درباره تاریخ و تحلیل ابعاد زیبایی‌شناسانه هنر خطاطی در دست نداریم.
کتاب «خوشنویسی» که اخیرا از سوی انتشارات «کتاب مرجع» انتشار یافته، برگرفته از مدخل بلند «خطاطی» در «دانشنامه جهان اسلام» است که در سال 1389 به همت جمعی از محققان بنیاد دایره‌المعارف اسلامی و شماری از پژوهشگران خارج از این مجموعه تالیف و تدوین و در مجلد پانزدهم این دانشنامه منتشر شد. در این کتاب، جنبه‌های مختلف هنر خوشنویسی از آغاز دوران اسلامی تا آخرین تحولات آن در دهه 2000 میلادی در چهار فصل و 15 گفتار بررسی شده است. از مهم‌ترین مباحث کتاب روند شکل‌گیری هنر خط، سیر تاریخی کتابت قرآن، تاریخ تحولات خوشنویسی در سرزمین‌های اسلامی شامل ایران، ترکیه، شبه‌قاره هند، مصر، شمال آفریقا، شرق آسیا (چین، مالزی، اندونزی)، خطاطی در دوره معاصر، خطاطی و عرفان، شیوه‌های آموزش خوشنویسی در فرهنگ اسلامی، ابزارها و مواد خطاطی، کاربرد خط در هنرهای دیگر و انواع روش‌های تفنن و ذوق‌ورزی در خوشنویسی است. نویسندگان هریک از این بخش‌ها به ترتیب عبارت‌اند از ولی‌الله کاووسی (عضو هیات علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی)، مهدی صحراگرد (عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد)، پروفسور شیلا بلر (استاد هنر اسلامی دانشگاه بوستون آمریکا)، آیدین آغداشلو (هنرشناس شهیر ایران)، علیرضا هاشمی‌نژاد (مدرس دانشگاه کرمان)، افسانه منفرد (عضو هیات علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی) و سیدمحمدمجتبی حسینی (رییس موزه ملک). در طراحی و نگارش مطالب این کتاب چند ویژگی در نظر گرفته شده که آن را از نمونه‌های پیشین تا حد زیادی متمایز می‌کند: نخست توجه دقیق به توالی تاریخی تحولات هنر خوشنویسی فارغ از مباحث مربوط به تاریخ تکوین و سیر تحولات خط است. باید توجه کرد که تاکنون بیشتر پژوهش‌های خوشنویسی اسلامی را با بررسی سیر تحولات خط آغاز کرده‌اند، در حالی که مباحث مربوط به خط‌شناسی و زیبایی‌شناسی خط کاملا از یکدیگر متمایزند و پرداختن به مسایل خط اساسا در توان و تخصص پژوهشگر خوشنویسی نیست، بلکه بحثی است مرتبط با علم زبان‌شناسی. بر این اساس، در این کتاب ابتدا در بخشی به نام پیشینه، چگونگی شکل‌گیری هنر زیبانویسی در سده‌های اولیه اسلامی بررسی شده است. نقل و تحلیل بعضی احادیث و روایات منتسب به معصومین درباره خوشنویسی از بحث‌های درخور توجه این بخش است. پس از آن، از روند تاریخی کتابت قرآن سخن رفته است؛ چراکه دست‌کم تا سده‌های میانی دوران اسلامی تحریر قرآن مهم‌ترین وظیفه کاتبان بود و غالب تحولات خطوط، ابتدا در کتابت مصحف‌ها رخ می‌نمود.
موضوع فصل دیگر این کتاب، پراکندگی جغرافیایی خوشنویسی در سراسر جهان اسلام است و طی آن، تاریخ تحولات خوشنویسی در سرزمین‌های اسلامی شامل ایران، ترکیه (آناتولی و عثمانی)، شبه‌قاره هند، مصر، شمال آفریقا و شرق آسیا (چین، مالزی، اندونزی) بررسی شده است. از آنجا که در کشور ما بیشتر پژوهش‌های خوشنویسی به بررسی این هنر در ایران اختصاص یافته، آگاهی علاقه‌مندان خط از خوشنویسی در جهان اسلام بسیار اندک است و بدین لحاظ مطالعه این بخش بسیار سودمند است. در پایان این بحث، از تنوع رویکردهای جدید خوشنویسی در دوره معاصر سخن به میان آمده است و برخی هنرمندان مسلمان همچون پرویز تناولی، نجا مهداوی و رشید قریشی که با الهام از خوشنویسی اسلامی آثاری مدرن پدید آورده‌اند، معرفی شده‌اند.
قسمت بعد به بررسی ابعاد نظری و نیز تجهیزات و مصالح خوشنویسی اختصاص دارد. کاتبان مسلمان به سبب اشتغال مدام به کتابت متون مقدس و آثار ادبی و عرفانی و از سوی دیگر ارادت پایدار شاگردان به استادان، به‌ویژه در ایران، غالبا به طریقت‌های تصوف گرایش داشتند. این مطلب موضوع بخش «خطاطی و عرفان» است. همچنین کثرت طالبان یادگیری خط، تعریف نظامی مدوّن برای آموزش آن را ضروری می‌کرد. از این رو، در بخش «آموزش» به مراحل تعلیم خوشنویسی پرداخته شده است.
خوشنویسان گاه از سر تفنن و گاه برای استفاده در مواردی خاص، با اِعمال تغییراتی در خطوط رایج، اقلامی تزیینی و تفننی ابداع می‌کردند. نیز می‌دانیم که کاربرد خوشنویسی به استنساخ متون، منحصر نماند و خط به جزء جدایی‌ناپذیر همه آثار هنر اسلامی تبدیل شد. پرداختن به این موارد محور بحث قسمت پایانی کتاب است.
در تدوین هریک از بخش‌ها تلاش شده است که از منابع درجه اول و تا حد امکان نزدیک به زمان وقوع هریک از رویدادها و نیز مهم‌ترین و معتبرترین تحقیقات معاصر به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو و اروپایی استفاده شود. از این رو، فهرست منابع کتاب می‌تواند راهگشای محققان و علاقه‌مندان خوشنویسی باشد. همچنین کتاب حاوی تصاویری سیاه و سفید از آثار و ابزار خوشنویسی است. کتاب «خوشنویسی» که در عین اختصار، جامع‌ترین پژوهشی است که تاکنون به زبان فارسی درباره هنر خوشنویسی در تمدن اسلامی منتشر شده، به همت گروه هنر و معماری دانشنامه جهان اسلام در 300 صفحه و به قیمت 9000 تومان در کتاب‌فروشی‌های فرهنگی در دسترس علاقه‌مندان است.
منبع: شرق/ سحر آزاد
