میرزامحمد قمی مشهدی(٢)

شیوه تفسیری كنزالدقائق

علاوه بر امتیازاتی كه علامه تهرانی فرموده است، در این تفسیر مزایای دیگری نیز مشاهده می شود؛ مثلاً مباحث صرفی و نحوی، نقل و نقد اقوال دیگران، شناخت لغات، ارتباط الفاظ و آیات، توضیح الفاظ و مفرداتِ روایات و احادیث وارده در ذیل آیات، و بهره گیری از اشعار برترین شعرای عرب همچون نابغه و كمیت بن زید اسدی.

مفسر قمّی در تفسیر خویش، احادیث قرآنی را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمی، عیاشی و تبیان شیخ طوسی نقل می كند. در مباحث تفسیری از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسكری(ع)، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، كشّاف، برهان، بیضاوی، الدرالمنثور، علی بن ابراهیم و دیگران بهره می گیرد. میرزا محمد قمی در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان می كند:

من در گذشته، تعلیقاتی بر تفسیر مشهور علّامه زمخشری نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسی نمودم. سپس حواشی علّامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملی را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد كه تفسیری را كه حاوی اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نكات جدید و بكر در مورد تأویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهای قرآنی ائمه اطهار(ع) تألیف نمایم.

این تفسیر علاوه بر چاپ های قدیمی، كه در 4 مجلّد بزرگ بود، اخیراً در 11 جلد به همّت نشر اسلامی و با تحقیقات آیةالله مجتبی عراقی منتشر شده است. همچنین وزارت ارشاد اسلامی نیز در اسفند 1366 آن را در 14 جلد و با تحقیقات آقای حسین درگاهی منتشر و به جامعه قرآنی عرضه كرده است. ترجمه این تفسیر در زمان مفسّر انجام شده است و بخش هایی از آن در كتابخانه آیةالله مرعشی و قسمتی دیگر در كتابخانه آستان قدس موجود است.

در یك كلام می توان گفت، این تفسیر چكیده مهم ترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشه های قرآنی تا عصر مفسّر قمی است. كنزالدقائق سرشار از عبارت های زیبای انوارالتنزیل بیضاوی، جمع بندی و نظم و ترتیب مجمع البیان طبرسی، نكات جذاب و دلنشین كشّاف زمخشری و حاشیه های شیخ بهایی و سایرین است كه مۆلف، با تجزیه و تحلیل آن ها، بهترین نظرات را برگزیده و سپس اندیشه های بدیع خویش را بر آن ها افزوده، در نتیجه تفسیری نفیس، جامع و جالب توجه پدید آورده است. به همین جهت در طول سه قرن گذشته تفسیر كنزالدقائق مورد توجه قرآن پژوهان بوده است.(1)

حفظ میراث جاویدان

از دختر نیكوكار و خیراندیش مرحوم میرزا محمد قمی وقفنامه ای به یادگار مانده است كه در سال 1111 نوشته شده و چون حاوی نكات قابل توجهی است، متن آن را نقل می كنیم:

الحمدلله الواقف علی الضمائر، والصلوة علی محمد و آله اولی البصائر، یوم تبلی السرائر. و بعد، وقف مۆبَّد و حبس مخلَّد نمود اِبتغاءاً لوجه الله و طَلَباً لِمَرْضاتِهِ، بنت مرحوم مغفور مبرور مولانان میرزا محمد الشهیر بخیاط و مۆلف هذا الكتاب كه موسوم گردیده به كنزالدقائق و بحرالغرائب، بركافه مۆمنین و متوطّنین مشهد مقدس كه مطالعه و مباحثه نموده، در مثوبات و اجور واقف و مۆلف شریك بوده باشند و متولّی وقف نمود ارشد و اصلح و اعلمِ اولادِ مرحومِ مشارالیه را بطناً عن بطنٍ، به نظارت حاجی الحرمین الشریفین حاجی محمدرفیع، و بَعْدَ وَفاتِهِ به تجویز اصلحِ اولاد موصی الیه؛ مشروط آن كه اگر متولی و ناظر خود در كار داشته باشند فَبِها وَ اِلّا به هر یك از صُلحا و زوّار سكنین مشهد مقدس كه معتمد بوده باشند، بدهند و زیاده از سه ماه نزد كسی نباشد، مگر به تجدید اذن؛ و از حصار بند مشهد مقدس بیرون نبرند و نفروشند و رهن ننمایند و هبه ننمایند. فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَانَّما اِثْمُهُ عَلَی الّذینَ یبَدّلُونَهُ اِنَّ اللهَ سَمیعٌ علیمٌ (2)(3)

در این وقفنامه علاوه بر آشنایی با متونِ انشائات 300 سال قبل ایران، دختر دوراندیش مفسر عالی مقام شیعه به نكات جالبی اشاره كرده است كه از جمله آن ها توجه دقیق به احكام وقف - كه وسیله ای مطمئن برای حفظ آثار گذشتگان و میراث مكتوب فرهنگ دین بوده است - و چگونگی بهره گیری از آن در حفظ و نگهداری تفسیر گرانمایه قرآن، با توجه به امكانات نشر و پخش كتاب در سه قرن پیش است.

تألیفات دیگر

میرزا محمد مشهدی قمی علاوه بر تفسیر كنزالدقائق، تألیفات دیگری نیز به دانش دوستان عرضه كرده است كه مهم ترین آن ها عبارتند از:

1- انجاح المطالب فی الفوز بالمآرب: این رساله در موضوع علم معانی بیان و به صورت منظوم بوده و با تحقیق آقای السید الحسینی در شماره 4 مجلّه «تراثنا» چاپ شده است. این منظومه چنین آغاز می شود:

الحمدلله و صلّی الله

علی رسوله الذی اصطفاهُ

محمّدٍ و آله و سَلَّما

و بعد قد احببت ان اُنَظَّم

فی عِلْمَی البیان و المعانی

رُجوزةً لطیفه المعانی

ابیاتُها عن مائةٍ لم تزد

فَقُلْتُ غیرَ آمنٍ من حسد

مصحّح این منظومه در مقدمه می گوید:

اشعار لطیف، نظم روان، اختصار و جامعه بودن این مجموعه توجه مرا به خود جلب نمود و چون در علوم بلاغت آن را از هرلحاظ زیبا و پسندیده تر دیدم، به تحقیق و احیای آن علاقه مند شدم.(4)

2- التحفة الحسینیه: این كتاب به زبان فارسی و در آداب نماز و سایر عبادات، ادعیه، آداب سفره، و به نام سلطان حسین صفوی نگاشته شده است؛

3- حاشیه بر كشاف زمخشری؛

4- حاشیه بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر بیضاوی؛

5- جواب اعتراضات و شبهات علمای ماوراء النهر در مورد شیعه؛

6- تبیان سلیمانی: به زبان فارسی و تفسیر روایی قرآن از اول تا سوره عنكبوت می باشد؛

7- سته ضروریه: این كتاب نیز فارسی و در مورد معارف دینی و اعتقادی نگاشته شده است؛

8- سُلَّم درجات الجنَّه فی معرفة فضائل ابی الائمه(ع): ترجمه و شرح چهل حدیث در فضایل امیرمۆمنان(ع) و به زبان فارسی است؛

9- الفوائد الشارحه: منظومه ای در علم تصریف كه برای پسرش اسماعیل در مشهد نوشته است.

10- شرح زیارت رجبیه: مفسر قمّی این كتاب را در سال 1097 در مشهد مقدس تحریر كرده و در شرح مطالب، اول اعراب و آن گاه به ترتیب لغت، ترجمه و توضیح معنی را آورده است؛

11- شرح صحیفه سجادیه: در سال 1091 در مشهد نگارش یافته است؛

12- كتاب صید و ذباحه: كه موضوع آن فقه استدلالی است؛

13- كاشف الغمه: در موضوع تاریخ و سیره و شرح حال پیشوایان معصوم و در 14 بخش تنظیم شده و مۆلف در سال 1075 از نگارش آن در مشهد فراغت یافته است؛

14- مراصدالعصمة والضلاله: مصنف، این كتاب را در مقدمه كاشف الغمه معرفی نموده است؛

15- معاد و حشر و نشر اجساد: میرزا محمد قمی این اثر را به زبان فارسی و در موضوع معاد به رشته تحریر در آورده است. او همچنین در این كتاب تحقیقی نیز در معنی كفر و ایمان انجام داده است. آغاز این اثر چنین است: «زیباترین كلام، در هر مرام، ذكر مَلِك عَلاَّم است كه رشحه ای از بحر رحمت او...».

16- رساله ای در وجود: این اثر، رساله ای فارسی است كه در آن سخنان مولا رجبعلی در رساله معروفش به نام «اشترك لفظی و معنوی در وجود» مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛

17- تصحیح شواهد ابن ناظم: مصحّح آن را در سال 1087 تصحیح و به شیخ لطف الله مشهدی رضوی اهدا نموده است.(5)

مقام علمی

همچنان كه از ملاحظه تألیفات مفسر قمی برمی آید، وی به علوم مختلف عصر خویش احاطه داشته و در مورد هر موضوعی رساله ای جداگانه نگاشته است. او بر موضوعاتی چون: علوم بلاغت، سیره و تاریخ، علوم قرآنی و تفسیر، كلام، فلسفه، علم حدیث، صرف و نحو، فقه، دعا، زیارت، شعر و ادبیات احاطه داشته و آرائی را ابراز نموده است.

فرزندان دانشمند و نیك اندیش

میرزا محمد قمی كه در مشهد زندگی می كرد، دو پسر به نام های اسماعیل و محمدرضا و یك دختر نیكوكار داشته است كه در حفظ و نگهداری تفسیر كنزالدقائق نقش به سزایی ایفا نموده است. محمدرضا همانند پدر خویش در راه تألیف و تصنیف تلاش می كرد كه نگارش رساله ای در شرح و ترجمه قصیده حمیری در جمادی الثانی 1123 در مشهد، شاهد بر این مدعا است.

در دیباچه این رساله كه در مدح علی(ع) نگاشته شده، چنین آمده است:

... این رساله ایست مشتمل بر دو حدیث كه دلالت می كند بر فضیلت سیداسماعیل حمیری و شرح قصیده او كه مترجم آن هست بروجه اختصار... خادم محبان علی بن ابی طالب(ع) محمدرضا بن میرزا محمد بن محمدرضا بن اسماعیل القمی اصلاً، مشهدی مولداً و مسكناً.(6)

همچنین میرزا محمد قمی كتاب «الفوائد الشارحه لمشكلات المنظومة الصرفیه» را، كه مشتمل بر چهار هزار بیت است، در مشهد به نام پسرش اسماعیل نوشته و در سال 1090 ق. آن را به پایان برده و به فرزند ارجمندش اهدا نموده است.(7)

در نگاه دیگران

1- محدث قمی: «این عالم جلیل از شاگردان علامه مجلسی(قدس سره) است و علامه مذكور، ثنای بلیغی از او و از تفسیر او نموده است و او را اجازه داده است».(8)

2- میرزا حسین نوری، صاحب مستدرك الوسائل: «تفسیر كنزالدقائق از بهترین، جامع ترین و كامل ترین تفاسیر است و از تفسیر صافی و نورالثقلین مفیدتر می باشد».(9)

3- میرزا محمدباقر خوانساری: «او دانشمندی فاضل و عالمی عامل، ادیبی جامع نگر، محدثی فقیه و مفسّری مطّلع و مورد اطمینان می باشد. او از چهره های والامقام در عصر علامه مجلسی، محقق سبزواری و ملامحسن فیض كاشانی است».(10)

4- شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل الشیعه: «مولانا محمد بن رضا قمی از فضلای هم عصر ما است. او شرح منظومه ای در علم معانی و بیان دارد كه در صد بیت تنظیم شده و به نام نجاح المطالب موسوم گردیده است.»(11)

حافظ فرهنگ اهل بیت

این مفسر گرانقدر، در موارد متعددی از تفسیر خویش به دفاع از مقام ولایت پرداخته و آیاتی را كه در مورد علی(ع) نازل شده، به نحو شایسته ای توضیح داده و شأن نزول آن را مستدل و محكم و در پرتو روایات اهل بیت(ع) مطرح نموده است. به عنوان نمونه او در ذیل آیه 55 سوره مائده كه به آیه «ولایت» معروف است، می نویسد:

امام باقر(ع) در مورد آیه «اِنَّما وَلیكمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الذّینَ یقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یۆتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ راكعُونَ» می فرماید: عده ای از یهودیان كه در میان آنان چهره های شاخصی مانند عبدالله بن سلام، اسید بن ثعلبه، ابن یامین و ابن صوریا وجود داشتند و به تازگی مسلمان شده بودند، آن روز برای تقویت ایمان و پرسش سۆالاتی، به محضر پیامبر آمده بودند. آنان به رسول كرم(ص) گفتند: ای پیامبر خدا! حضرت موسی برای خودش یوشع بن نون را وصی قرار داد، وصی شما كیست؟ ولی و سرپرست ما مسلمانان بعد از تو چه كسی خواهد بود؟ در این هنگام بود كه آیه ولایت بر پیامبر نازل گردید. بعد از نزول وحی، رسول خدا به حاضرین فرمود: برخیزید! آنان بلند شدند و به همراه پیامبر به مسجد رفتند. همزمان با ورود پیامبر كرم، سائلی از مسجد خارج می شد. پیامبر به سائل فرمود: ای سائل! آیا كسی به تو چیزی عطا كرد؟ گفت: بلی، این انگشتر را به من دادند. فرمود: آن را چه كسی به تو داد؟ او در حالی كه به علی(ع) كه در حال نماز بود اشاره می كرد، گفت: آن مردی كه در حال نماز است، این انگشتر را به من بخشیده است. پیامبر دوباره پرسید: او در چه حالی آن را به تو داد؟ سائل گفت: او در حال نماز و موقع ركوع، آن را به من عطا كرد. در این موقع صدای پیامبر به تكبیر بلند شد و جمعیت حاضر در مسجد با پیامبر همصدا شدند.

بعد پیامبر به مردم فرمود: علی بن ابی طالب بعد از من، ولی و سرپرست شما است. آنان گفتند: ما راضی و خشنود هستیم كه خداوند پروردگار ماست و اسلام دین ما و محمد(ص) پیامبر ما و علی بن ابی طالب(ع) رهبر و امام ما است. در این هنگام آیه بعد نازل شد كه: وَ مَنْ یتَوَلَّ اللهَ وَ رَسوُلَهُ وَالَّذینَ آمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ؛(12) و كسانی كه ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند(پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز و برتر است.

رحلت

این كاوشگر معارف عالیه قرآن در نیمه اوّل قرن دوازدهم و در حدود سال 1125 ق. دار فانی را وداع گفته، به لقاءالله پیوست.

پی نوشت ها:

1- گفتنی است كه مفسر دیگری به نام محمد مۆمن مشهدی(1005 - 1077) در اواخر قرن یازدهم و نزدیك به زمان صاحب كنزالدقائق، تفسیری تألیف نموده است كه به تفسیر محمد مۆمن مشهدی معروف است و این دو مفسر تشابه اسمی دارند .

2- بقره، آیه 181 .

3- كنزالدقائق، ج 1، ص 18 .

4- تراثنا، ش 4، ص 209 .

5- در بخش تألیفات از كتاب های الذریعه ج 3، 12، 13، 16؛ مقدمه تفسیر كنزالدقائق؛ ریحانةالادب ج 5 و روضات الجنات ج 7، استفاده شده است .

6- الذریعه، ج 22، ص 49 و مقدمه تفسیر كنزالدقائق .

7- الذریعه، ج 13، ص 145 .

فوائدالرضویه، ص 618 .

8- الفیض القدسی، ص 100 .

9- روضات الجنات، ج 7، ص 110 .

10- امل الآمل، ج 2، ص 272 .

11- یعنی: رهبر و ولی شما تنها خدا و پیامبر او و ایمان آورندگانی هستند كه نماز را اقامه می كنند و در حال ركوع، زكات(و صدقه) می دهند .

12- مائده، آیه 56 .

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان