میرزامحمد قمی مشهدی(١)
آشنایی اجمالی
شیخ محمد بن محمدرضا قمی مشهدی دانشمندی جامع نگر، ادیبی كوشا، فقیهی پارسا، محدثی مورد اعتماد و از همه مهم تر یكی از برجسته ترین مفسّران دنیای تشیّع در اوایل قرن دوازدهم است. او كه در یكی از بهترین دوران شكوفایی تشیّع یعنی عصر صفویه زندگی می كرد، با بزرگ ترین دانشمندان، محدثان، فقیهان و فیلسوفان سده یازده و دوازده همنشین بود. برخی از آنان عبارتند از: ملامحمد محسن فیض كاشانی(م 1091 ق)، علامه محمدباقر مجلسی(م 1111 ق)، علامه محقق ملامحمدباقر سبزواری، صاحب ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد(م 1091 ق)، شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب وسایل الشیعه(م 1104 ق) و ملاخلیل بن غازی قزوینی (1) نویسنده شرح عدّه الاصول والصافی فی شرح الكافی(م 1089).
میرزا محمدقمی بر اثر معاشرت با این بزرگان و سایر دانشمندان برجسته معاصرِ خویش، به مقامات عالیه علمی و معنوی و كمالات روحانی نایل آمد. از تاریخ تولد، وفات، اساتید و شاگردان وی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ امّا از گفته ها و نوشته های برخی از رجال شناسان معتبر و متبحّر و مورد اطمینان همانند محدّث نوری در الفیض القدسی، محقق خوانساری در روضات الجنات و محدّث قمی در فوائدالرضویه و سیدمحسن امین در اعیان الشیعه، برمی آید كه این شخصیت قرآنی از علّامه مجلسی و فیض كاشانی بیش ترین بهره ها را از خرمن فضل و دانش آن بزرگان برده و در سال 1107 به افتخار اخذ اجازه از علّامه مجلسی نایل آمده است.(2)
میرزا محمد قمی در اول تفسیرش، خود را چنین معرفی می كند: «امّا بعد: فیقول الفقیر الی رحمة ربّه الغنی میرزا محمد المشهدی بن محمدرضا بن اسماعیل بن جمال الدین القمی...».(3) بر این اساس او اصالتاً اهل قم، امّا تولد و نشو و نمای وی در مشهد مقدس بوده است. وی علاوه بر مقدمه تفسیر، در دیگر تألیفات خود نیز به این نكته اشاره دارد.(4)
مفسّر قمی در خطّه عالم پرور خراسان و در شهر مقدس مشهد دیده به جهان گشود و بعد از تحصیلات ابتدایی به كسب علوم و دانش های رایج و معارف الهی پرداخت.
این عالم بزرگ بر اثر تلاش و كوشش فراوان توانست آثار متعدد و پر ارجی را تألیف كند، كه این آثار به نوبه خود، زینت بخش محافل علمی و مذهبی و چراغی فروزان برای دانش دوستان و معرفت جویان گردید. در میان تألیفات پرارج وی، تفسیر بی نظیر «كنزالدقائق» منزلت ویژه ای دارد.
شناخت زمان
از مهم ترین ویژگی های عصر صفویه، رشد و بالندگی فرهنگ اسلامی، شیعی و ایرانی است. در آن دوران، علما و دانشمندان فرصت یافتند تا احكام و معارف دین اسلام بویژه مذهب شیعه را بسط و توسعه دهند و آموزه های فرهنگ اهل بیت را در قالب موسوعه های بزرگ فقهی، حدیثی، تفسیری همانند وسایل الشیعه، بحارالانوار، الوافی، العوالم، مرآةالعقول، روضةالمتقین، و تفسیرهای البرهان، نورالثقلین و كنزالدقائق تدوین و به دوستداران فرهنگ و معارف اهل بیت عرضه كنند.
در این دوران علاوه بر تألیف متون دینی به زبان عربی، نهضت ترجمه كتاب های حدیث به زبان فارسی نیز شكل گرفت. دانشمندان و علمای عصر صفویه از این دوران طلایی استقبال كردند و هر كدام به سهمِ خویش از این فرصت برای اهداف اسلامی بهره گرفتند. میرزا محمد قمی مشهدی نیز با استفاده از فرصت به دست آمده، گذشته از تألیف كتاب تفسیر، كتاب های مختلف علمی دیگری به زبان های فارسی و عربی نگاشت و با پاسخ به شبهه ها و سۆالات به ایفای نقش پرداخت. او كه عالمی زمان شناس و نوگرا بود، به نیازهای عصر خود توجه كامل داشت. و عرضه بخشی از آثار به زبان فارسی، ریشه در همین ویژگی او دارد. او در دیباچه كتاب ستّة ضروریه خویش می نویسد:
اما بعد، چنین گوید فقیر حقیر میرزا محمد بن محمدرضا القمی اصلاً، المشهدی مولداً و مسكناً كه: این چند مسئله است كه به اعتقاد فقیر مبنای ایمان است و به گوش خاص و عام رسانیدن آن لازم... آن مسائل را به زبان فارسی كرد كه همه كس بفهمند، بیان نمود تا موالیان امیرالمۆمنین(ع) منتفع گردند و ثواب آن به روزگار فرخنده آثارِ آن نامدار عاید شود.
او همچنین كتاب های التحفةالحسینیه، سُلّم درجات الجنّه، تبیان سلیمانی، معاد، رساله وجود و شرح زیارت رجبیه را به زبان فارسی منتشر نمود. مفسر قمی از جذابیت شعر و ادب غافل نبود و در مباحث علمی و تفسیری و توضیح مقصودِ خویش، از آن بهره می گرفت.
مقابله با اندیشه های انحرافی
در هر عصری عالمان متعهد وظیفه دارند كه دین خداوند را از انحرافات نجات دهند و غبارها و زنگارها را از آن بپیرایند؛ چنان كه حضرت صادق(ع) می فرماید: «عُلَماءُ شیعَتِنا... مُرابِطُونِ فِی الثَغرِ الّذی یَلی اِبلیسُ وَ عَفاریتُه یَمْنَعُونَهُم عَنِ الْخُرُوجِ لِضُعَفاءِ شیعَتِنا...؛ عالمان پیرو ما...، مرزبانانی هستند كه لشكر شیطان را از هجوم به مرزهای ایمان و تسلط بر مستضعفان فكریِ شیعیان ما باز می دارند».(5)
در این راستا، مفسر قمی در فرصت های مناسب به مقابله با كج اندیشی و انحرافات برمی خیزد. در زمان این مفسر عالی مقام «صوفیه» بسیار فعال بودند و سعی داشتند تا در میان اقشار مختلف ملت مسلمان ایران نفوذ كنند. از این رو، این دانشمند گرانمایه در آثار خویش فساد عقیده و انحراف آنان را بیان می دارد، بخصوص در تفسیر برخی آیات، به نكوهش و فساد آنان می پردازد؛ از جمله در تفسیر آیه شریفه اهدنا الصّراط المستقیم بعد از نقل قولی از صوفیه، می گوید:
مخفی نماند این قول و تأویلی كه قبلاً گذشت و اقوال و آرایی كه بر این گفته ها مبتنی باشد، همه بر اساس مذهب صوفیه بنا شده و از اصول فاسد و باطل می باشد و غرض از نقل آن، توضیح بطلان آن بود.(6)
همچنین در تفسیر آیه وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا باز هم بعد از نقل قولی از صوفیه، می گوید:
غرض از طرح این گونه مباحث، توجه دادن خوانندگان به آرای بی ارزش و اعتقادات گمراه كننده آنان است؛ چرا كه حق با ضدّ خودش شناخته می شود.
مفسر قمی در تفسیر خود گاهی جهت تكمیلِ مطالب خویش سخنانی را از اقوال صوفیه آورده و با عبارات كوتاهی سریعاً از آن ها رد می شود گویا بطلان اعتقادات آنان را واضح تر از آن می داند كه نیاز به بررسی و پاسخگویی مفصل داشته باشد.(7)
ما در این جا به نقل سخنی شیوا از امام هادی(ع) در مورد صوفیه و اعتقادات آنان بسنده می كنیم:
«محمد بن ابی خطّاب می گوید: در مسجدالنبی در حضور امام هادی(ع) نشسته بودیم. ناگاه جماعتی از صوفیان وارد مسجد شدند و به گرد هم حلقه زدند و به ذكر «لااله الّاالله» مشغول گردیدند. امام هادی(ع) به ما رو كرده و فرمود: «به این دغل بازانِ ریكار اعتنا نكنید؛ آن ها هم پیمانان شیاطین و ویرانگران بنیادهای دین هستند. آن ها برای آسایش جسم پارسایی می كنند. شب زنده داری آن ها برای به چنگ آوردن غذاهای چرب و شیرین است. عمری را با ریاضت و سختی می گذرانند تا فرصت گناهكاری بیابند. گرسنگی می كشند تا به سفره ها و غذاهای رنگین دست یابند. اذكار و اوراد آن ها برای فریفتن مردم و جلب دل های افراد احمق و ساده لوح است. كسی كه به دیدار زنده و مرده آنان رود، گویی به دیدار شیطان و بت پرستان رفته است.»(8)
تفسیر كنزالدقائق
این تفسیر محصول سال ها تلاش و مطالعه مرحوم میرزا محمد قمی در آثار قرآنی به جای مانده از گذشتگان و مجموعه ای از بهترین نظریات برگزیده و زیباترین آثار دانشمندان و مفسران قبل از وی است. علّامه مجلسی در تقریظ خود بر این تفسیر می نویسد:
خداوند جزای خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند كامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتی كه دقیق ترین معانی علمی را با فكر تیزبین خود به دست می آورد و گوهرهای حقیقت را با رأی صائب خود استخراج می كند، عالم مطّلع، نیك اقبال و تربیت یافته مكتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد مۆلف این تفسیر. ان شاءالله پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، با كمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بیّنات قرآن را با روایات ائمه طاهرین(ع) تفسیر نموده است. نكته های ناب معانی را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و كتاب را با هم تلفیق كرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش به كار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانی لطیف و رازهای ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر كرده است. خداوند او را از بركات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وی بهره ور سازد و به او بهترین جزای نیكوكاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین - صلوات الله علیهم اجمعین - محشور بگرداند.
آقا جمال خوانساری، زبده ترین استاد مجامع علمی شیعه در عصر صفوی و صاحب تألیفات گرانسنگ علمی و تحقیقی، در مورد میرزا محمد قمی و تفسیر وی می نویسد:
اما بعد، خداوند متعال با فضل كامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقی، دانای به علوم و حكمت های بشری، عالم به اسرار وحیانی و معارف قرآنی... مولانا میرزا محمد - كه خداوند در هر زمینه ای یاور او باشد - همچنان كه خداوند به او توفیق تألیف چنین تفسیر ارزشمندی را عنایت كرده است. وی در تألیف و گردآوری تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین كتاب های حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نكات دقیق و دریای گوهرهای نایاب و ارزشمند است. هر خواننده ای كه با دید حقیقت بین به آن نظری بیفكند، با صدف های پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانش پژوهان و مشتاقان معارف قرآنی را از ثمرات و معارف آن بهره مند گرداند. و این تفسیر گرانسنگ را برای مۆلف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد.
جمال الدین محمد بن حسین الخوانساری محرم الحرام، سنه 1107.(10)
علامه شیخ آقابزرگ طهرانی، كتابشناس مشهور اسلامی، در مورد تفسیر كنزالدقائق چنین می گوید:
این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت(ع) آیات قرآن را تفسیر كرده است؛ امّا از جهات متعددی بر نورالثَقلین برتری دارد؛ از جمله این كه: 1
- اسناد روایات را بیان می كند؛
2- ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن می نماید؛
3- نكات ادبی و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛
4- توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجی برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن می پردازد؛
5- گاهی نكاتی را برخلاف نورالثقلین مطرح می نماید.(11)
پی نوشت ها:
1 - در مورد مكارم اخلاق این دانشمند و محقق گرانمایه نوشته اند كه در مسئله ای بین او و ملامحسن فیض كاشانی بحثی طولانی واقع شد و وی بر موضع خود بسیار پافشاری می كرد؛ اما بعد از مدتی به اشتباه خود پی می برد و برای عذرخواهی با زحمت تمام از قزوین به كاشان می رود هنگامی كه به در خانه ملامحسن فیض كاشانی می رسد، از پشت در با صدای بلند می گوید: «یا مُحْسِنُ! قَدْ اَتك المسیئ،؛ ای محسن! خطكار به پیشگاهت آمد» وقتی كه مرحوم فیض در را می گشاید، وی عذرخواهی می كند و بعد از ساعتی به قزوین باز می گردد (ریحانةالادب، ج 4، ص 452).
2 - الذریعة، ج 13، ص 145 .
3 - كنزالدقائق، ج 1، ص 2، چاپ وزارت ارشاد اسلامی .
4 - مقدمه تفسیر كنزالدقائق؛ ریحانة الادب ج 5، ص 320 و الذریعه، ج 18، ص 152 .
5 - عوالی اللآلی، ج 1، ص 18 .
6 - تفسیر كنزالدقائق، ج 1، ص 66 .
7 - مقدمه تفسیر كنزالدقائق .
8 - سفینة البحار، ج 5، ص 199 .
9 - اعیان الشیعه، ج 9، ص 408، با تلخیص .
10 - همان .
11 - الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 18، ص 152 .
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان
