حکایت شیر و نخچیران

رمزشناسی مولانا

طایفه نخچیر در وادیّ خَوش                                    بوده اند از شیر اندر کَش مکَش

بس که آن شیر از کمین در می ربود                      آن چَرا بر جمله ناخوش گشته بود

حیله کردند، آمدند ایشان به شیر                                  کز وظیفه ما تو را داریم سیر

چون وظیفه در پی صیدی میا                                           تا نگردد تلخ بر ما این گیا

در چراگاهی سبز و دلکش دسته ای حیواناتی که برای شکار مناسب بودند زندگی می کردند و تنها غم آنها وجود شیری بود در آن حوالی، چرا که آن شیر مدام در حال کمین و شکار آنها بود.  یکروز با خود فکری کرده و همگی تصمیم گرفتند به نزد شیر رفته و به او گفتند: ما هر روز غذای روزانه تو را فراهم کرده و برای تو می آوریم اما تنها یک شرط دارد و آن اینست که تو از لانه ات بیرون نیایی که این چراگاه برای ما ناگوار نشود.

گفت: آری، گر وفا بینم، نه مکر                               مکرها بس دیده ام از زید و بکر

من هلاک فعلِ و مکر مردمم                                       من گزیده طخم مار و کژدمم

مردم نفس از درونم در کمین                                   از همه مردم بتر در مکر و کین

گوش من، لایلدغ المومن شنید                                  قول پیغمبر به جان و دل گزید

شیر به آنها گفت: حرفی که میزنید قبول می کنم به شرطی که از شما وفاداری ببینم نه مکر و فریب؛ چرا که تا الان حیله های فراوانی دیده ام. من از مکر و فریب دیگران ضرر و زیان های بسیاری دیده ام . نفسم در درون من به کمین نشسته است تا مرا فریب دهد و شما حتما این گفته حضرت رسول را شنیده اید که "شخص با ایمان از یک سوراخ دوبار گزیده نمی شود."

جمله گفتند ای حکیم با خبر                                 الحذر دع لیس یغنی عن قدر

در حذر شوریدن شور و شر است                          رو توکّل کن، توکّل بهتر است

با قضا پنجه مزن ای تند و تیز                                   تا نگیرد هم قضا با تو ستیز

مُرده باید بود پیش حکم حق                                        تا نیاید زخم از ربُّ الفلق

همه نخجیران (حیوانات شکاری) به شیر گفتند: ای حکیم آگاه این احتیاط و رها کرده و با قضا و قدر الهی نستیز. چرا که اینهمه حذر و دوری تو باعث آشفتگی تو میشود. پس بهتر است که توکل کنی چرا که بهترین کار است. با قضای الهی نجگ تا قضا و قدر الهی هم با تو نجنگند. در برابر حکم خداوند باید مثل یک مرده بود تا دچار قهرش نشوی.

گفت آری گر توکل رهبر است                             این سبب هم سنت پیغمبر است

گفت پیغمبر به آواز بلند:                                                  با توکل زانوی اشتر ببند

شیر پاسخ داد: درست است اگر توکل سرمشق سیر و سلوک است اما به جزییات توجه داشتن هم روش و سنت پیامبر است. چرا که پیامبر به آواز بلند به آن مردی که شترش را نبسته رها کرده بود گفت: ابتدا شترت را ببند و در عین حال به  خدا هم توکل کن.

زین نمط بسیار برهان گفت شیر                                کز جواب آن جبریان گشتند سیر

روبه و آهو و خرگوش و شغال                                        جبر را بگذاشتند و قیل و قال

عهدها کردند با شیر ژیان                                                 کاندرین بیعت نیفتد در زیان

قسم هر روزش بیاید بی جگر                                            حاجتش نبود تقاضای دگر

قرعه بر هرک اوفتادی روز روز                               سوی آن شیر او دویدی همچو یوز

چون به خرگوش آمد این ساغر به دور                         بانگ زد خرگوش: آخر چند جور؟

شیر در رابطه با برتری و فضیلت جهد و تلاش بر توکل با حیوانات صحبت های بسیار کرد، به طوری که آنها ساکت شدند. روباه و آهو و خرگوش و شغال قیل و قال و رها کردند و از مناظره دست کشیدند. تمام حیوانات با شیر عهد کردند که هر روز یکی از آنها داوطلب برای خوراک شیر برود و شیر در این عهد هیچ زیانی نبیند. حیوانات هر روز قرعه کشی می کردند و سهم و قسمت شیر، بدون هیچ ناراحتی و دردسر به آنها می رسید. تا اینکه قرعه به نام خرگوش افتادو او فریاد زد که این ظلم تا کی ادامه خواهد داشت؟

بقیه حیوانات گفتند: ما تا الان به عهد خود در رابطه با شیطان وفا کردیم، حال تو باعث نشو که بدنام شویم.

خرگوش پاسخ می دهد:

گفت: ای یاران مرا مهلت دهید                           تا به مکرم از بلا بیرون جهید

تا امان یابد به مکرم جانتان                                    ماند این میراث فرزندانتان

خرگوش گفت به من فرصت بدید تا با تدبیرم شما را از دست این شیر نجات دهم تا جان شما در سلامتی مانده و ایمن شود و میراثی برای فرزندانتان شود.

قوم گفتندش که ای خر! گوش دار                        خویش را اندازه خرگوش دار

هین چه لاف است! اینکه از تو بهتران                        در نیاوردند اندر خاطر آن؟

نخجیران به خرگوش گفتند ای نادان این چه لافی است که میزنی؟ پایت را به اندازه گلیمت دراز کن. حتی کسانی بهتر و بزرگتر از تو هم اینچنین فکری به خاطرشان نرسیده است.

گفت ای یاران! حقم الهام داد                              مر ضعیفی را قوی رایی فتاد

آنچه حق آموخت مر زنبور را                                      آن نباشد شیر را و گور را

آنچه حق آموخت کرم پیله را                           هیچ پیلی داند آن گون حیله را؟

آدم خاکی ز حق آموخت علم                     تا به هفتم آسمان افروخت  علم

خرگوش پاسخ می دهد که ای دوستان! آنچه که من می دانم حضرت حق به من گفته است و به همین خاطر است که موجود ضعیف با رای و تدبیر است. آنچه که حق به زنبور آموزش داد به شیر و گور خر یاد نداد. و آنچه که به کرم ابریشم آموخت به هیچ فیل عظیم الجثه ای یاد نداد. این انسان خاکی هم علم خود را از خداوند دارد که توانست با نور علمش هفت آسمان را روشن کند.

نام و ناموس ملک را درشکست                       کوری آنکس که در حق در شک است

چند صورت آخر ای صورت پرست                        جان بی معنی ات از صورت نرست؟

گر به صورت آدمی انسان بدی                               احمد و بوجهل، خود یکسان بدی

عالِم و عادل همه معنی است و بس                      کش نیابی در مکان و پیش و پس

به کوری چشم کسی که به حق شک دارد ، ادم نام و آوازه فرشتگان را در هم شکست. ای انسان ظاهربین تا کی می خواهی به صورت ظاهر توجه داشته باشی؟ اگر انسانیت به شکل و صورت بود، حضرت محمد و ابوجهل یکی می بودند اما دانایی و دادگری و هوش و تدبیر معانی باطنی و درونی هستند که نمی توانی آنها را در زمان و مکان پیدا کنی.

     ادامه دارد......

منابع:

مثنوی معنوی، تصحیح کریم زمانی

مثنوی معنوی، تصحیح گلپینارلی