میناكاری

مشكل بتوان گفت از چه زمانی هنر میناكاری در ایران رواج گرفته است زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه (سده دهم هجری) نمونه هایی از میناكاری در دست نیست و از دوران صفوی هم نمونه های قابل ملاحظه ای بر جای نمانده است. لكن در دوران قاجار میناكاری به مقدار كم وجود داشته و اشیایی مانند سرقلیان و كوزه قلیان و كوزه و بادگیر قلیان را میناكاری می كرده اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصاً ناصرالدین شاه كه قلیان كشیدن از سرگرمی های او بوده  قلیان های میناكاری شده وجود داشته است. همچنین در خانه های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیاء میناكاری شده موجود بوده است. اشیاء دیگری مانند كمربند ، آفتابه لگن ، انفیه دان ، گلابپاش ، گوشواره ، اشكدان و قوطی سیگار میناكاری شده نیز موجود است .

در كتاب "بررسی هنر ایران" اثر پروفسور ارثراپهام پوپ درباره ی هنر میناكاری چنین آمده است:

«مینا كاری هنر درخشان آتش و خاك است، با رنگ های پخته و درخشان كه سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناكاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته  و یكی از نمونه های قدیمی آن  درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذكر شده است كه قطعه ی مینایی از كارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی كم رنگ و سبز و زرد و قرمز.»

در مورد سابقه ی هنر میناكاری در ایران لئوبرونستین و اروین مرگولیسErwin Margulies یادآور شده اند كه سابقه این هنر در ایران به زمان اشكانیان و ساسانیان می رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام ، تا پیش از حكومت ایلخان مسلمان مغول ، غازان خان (694 تا 703 هجری) روشن نیست. پادشاه در مدت كوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان كه مبالغ هنگفتی در راه پیدا كردن اكسیر صرف می كردند ترجیح داد كه دانش و مساعی خود را صرف هنر میناكاری نماید.

هنر میناكاری را می توان یكی از اختراعات خلاقه ی بشر دانست ؛ زیرا این هنر شامل فعل و انفعالهای پیچیده ایست كه به هم ربط داده می شوند. از یك سوی عوامل ساده ای از قبیل سیلیكوم و مینیوم و پتاسیم و از سوی دیگر سنگ قیمتی كه تركیب آنها مینا را به وجود می آورد. از این رو این یك هنر آزمایشگاهی است و در حقیقت ماده ای است از تركیب اكسیدهای فلزات كه بر اثر حرارت، رنگ های مورد نظر را به دست می دهد در اختلاط با نمك به دست می آید  در این عمل  رنگ ها با درجه حرارت و طول زمان حرارت ارتباط زیاد پیدا می كند. بنابراین برای دسترسی به این پدیده هنری زیبا باید آتش و حرارت به دقت مراقبت و مهار شود. مینا كه طبعاً شفاف است ، شفافیت بیشتر خود را از اكسید قلع به دست می آورد كه  تركیبات آن از زمان های قدیم تا به امروز ثابت و بدون تغییر مانده است.

مؤلف كتاب «جغرافیای اصفهان» در سال 1294 هجری (1877 میلادی) درباره صنف میناكاران اصفهان می نویسد كه میناكاری در اصفهان استادان معروف داشت ، مانند : آقاعلی فرزند آقاباقر نقاش كه در فن نقاشی و مینا سازی همردیف پدرش بود و در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار درگذشت (حدود 1264 هجری برابر با 1847 میلادی) و اینك برخی از نقاشان این زمان در هنر میناكاری هم استادی دارند و اگر به آنها سفارش كار مینا بشود مانند استادان مشهور گذشته از عهده ی انجام آن به خوبی بر می آیند و هم اكنون سرقلیانهای میناكاری خوبی ساخته می شود.

رواج صنعت میناكاری در اصفهان از دوران  پهلوی و حدود سال 1310 شمسی است و مخصوصاً طی سی سال اخیر این صنعت به وسیله ی یكی از استادان هنرمند و بنام اصفهان آقای شكرالله صنیع زاده بسط و توسعه یافت و شاگردانی در این مكتب تربیت شدند كه هر یك دریچه ی  دیگری را برای هنر میناكاری گشودند. تا جایی كه هم اكنون حدود پانصد نفر استاد و كارگر به تهیه ی اشیاء مینائی اشتغال دارند. بیشتر اشیائی كه میناسازان فعلی به بازار عرضه می كنند عبارت است از: گوشواره – سینه ریز – گلوبند – انگشتر – جعبه های بزرگ و كوچك آرایش زنانه – قوطی سیگار – جعبه های خاتمكاری و میناكاری – سرویس چای خوری مینا – شربت خوری مینا – حبابهای مینا كاری – بشقاب مینا – گلدان مینا به اندازه های مختلف – تابلوهای بزرگ و كوچك میناكاری كه با هنرهای دیگر مانند طلاكاری و خاتم كاری و مینیاتور تركیب می شود – كاسه قاب قدح میناكاری – قاب های عكس در اندازه های مختلف – زیر سیگاری مینا - پیپ مینا – آلبوم عكس – گلاب پاش مینا - پنكه سقفی – جار و چهلچراغ مینا ، درها و پنجره ها و ضریح های مینا كاری شده برای مقابر ائمه شیعه در كربلا و نجف و سامره و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماكن متبركه دیگر.

روی اشیاء طلایی و نقره ای هم می توان میناكاری كرد ولی اساساً میناكاری بر روی مس انجام می شود. برای فراهم آمدن مینا چند مرحله باید طی شود؛ به این ترتیب كه ابتدا آن چیزی را كه می خواهند میناكاری كنند به هر شكل و هر اندازه باید به وسیله مسگر ِ متخصص به شكل لازم در آید و پس از آن كه ساخته شد استاد میناكار به آن لعاب سفید رنگ می دهد، معمولاً سه الی چهار بار لعاب داده می شود و در هر بار، شی ء ،  به كوره می رود و حدود 700 درجه حرارت می بیند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ های گوناگون نقاشی می شود. سپس شیء  باز به كوره می رود و حدود 400 تا 500 درجه حرارت می بیند تا رنگها به صورت مطلوب درآید.

درگذشته كه میناكاری رواج اندكی داشت ، رنگهایی كه به كار می رفت مانند رنگ هایی كه در صنعت قلمكار به كار می بردند، گیاهی یا معدنی بوده . ولی اكنون برای نقاشی ظروف و اشیاء مینایی از رنگ هایی شیمیایی استفاده می شود كه معمولاً آنها را از آلمان وارد می كنند. رنگهایی كه در میناكاری به كار می رود بر سه نوع است :

1-    رنگهای گیاهی كه در چیت سازی هم به كار می رود.

2-    رنگهای معدنی كه در نقاشی و میناكاری به كار می رفته .

3-    رنگهای فلزی كه روی مینا كار می كنند  :

برای میناكاری در تهیه رنگ قرمز از طلا هم استفاده می شود. رنگ سبز مینا از مس  و رنگ زرد آن از گل ماش به دست می آید. رنگ آبی و فیروزه ای از فلزات و رنگ سفید از رنگ مخصوص تهیه می شده است كه در شهر سامره از شهرهای عراق نوع خوب آن را به دست می آورده اند.

چون میناكاری هنری است كه طی سالیان اخیر رواج و رونق حاصل كرده ، استادان بزرگ آن هم در عصر پهلوی ظهور كرده اند، هم اكنون بزرگترین استاد میناكار اصفهان آقای شكر الله صنیع زاده است كه از خاندان آقا نجف، نقاش معروف اصفهانی ( یك قرن پیش ) و نواده صنیع همایون است كه او نیز از استادان مشهور در فن نقاشی به شمار می رفته و اینك نیز در خیابان چهار باغ اصفهان كارگاه و مغازه دارد و سفارشهای بزرگ و عمده میناكاری معمولاً به او داده می شود. از شاگردان بنام صنیع زاده كه هم اكنون از استادان مشهور هستند باید از آقای غلامحسین فیض اللهی نام برد كه در بازار سلطان اصفهان كارگاه و مغازه دارد و در زمینه طرح و آتشكاری كه  قسمت عمده صنعت مینا سازی است تخصص دارد. تهیه كنندگان میناهای متوسط برای عرضه كردن به مشتریانی كه كارهای گران قیمت و ممتاز نمی خواهند هم در اصفهان زیادند و در طول خیابان چهارباغ و اطراف میدان نقش جهان عده ی زیادی از آنها به تهیه میناهای دست دوم و ارزان قیمت اشتغال دارند.