عزم ره کردند و در پیش آمدند

منطق الطیر/ بخش پنجم

جمله مرغان شدند آن جایگاه                                             بی قرار از عزتِ این پادشاه

شوق او در جانِ ایشان کار کرد                                       هر یکی بی صبری بسیار کرد

پس از معرفی سیمرغ توسط هدهد، قسمت دیگر داستان که شامل معرفی و حکایت ده مرغ دیگر است، آغاز می‌شود . در این قسمت ده مرغ معرفی می شوند و هر کدام با هدهد دیالوگی دارند، پرسش هایی مطرح می کنند و پاسخ هایی از هدهد دریافت می کنند. می توان گفت هر کدام از این مرغان نماد یک دسته از انسانها و پرسش آنها نیز نشان دهنده علاقه و وابستگی های آن گروه است.

شیوه عطار در این قسمت به این شکل است : بعد از پرسش و عذری که هر مرغ می آورد، هدهد پاسخی می دهد که گاه نشان داده می شود که آن مرغ مجاب شده است و گاهی مشخص نیست که آیا مرغ مجاب شده است یا خیر و پس از بیان حکایت هر مرغ، عطار حکایتی فرعی برای توضیح منظور و پاسخ هدهد می آورد.

عزم ره کردند و در پیش آمدند                                  عاشق او دشمن خویش آمدند

لیک چون ره بس دراز و دور بود                                  هر کسی از رفتنش رنجور بود

گرچه ره را بود هر یک کارساز                                     هر یکی عذری دگر گفتند باز

مرغانی که هدهد در این قسمت با آنها گفت و گو می کند به ترتیب بلبل، طوطی، طاووس، بط، کبک، همای، باز، بوتیمار، کوف و صعوه هستند.

حکایت بلبل و پرسش از هدهد:

بلبل شیدا در آمد مست مست                         وز کمال عشق نه نیست و نه هست

معنیی در هر هزار آواز داشت                                    زیر هر معنی جهانی راز داشت

شد در اسرار معانی نعره زن                                       کرد مرغان را زفان بند از سخن

گفت: بر من ختم شد اسرار عشق                         جمله شب می کنم تکرار عشق

زاری اندر نی ز گفتار من است                                        زیر چنگ از ناله زار من است

عشق چون بر جان من شور آورد                                    همچو دریا جان من شور آورد

من چنان در عشق گل مستغرقم                                   کز وجود خویش محو مطلقم

در سرم از عشق گل سودا بس است                      زانکه مطلوبم گل رعنا بس است

طاقت سیمرغ نارد بلبلی                                               بلبلی را بس بود عشق گلی

بلبل هدهد را مخاطب قرار می‌دهد و می‌گوید که من همه اسرار عشق را می‌دانم و سوزی که در صدای من است مانند صدای داود از ته دل و سوز عشق من نشأت می‌گیرد و من چنان در عشق گل مستغرقم که به وجود خودم آگاهی ندارم و سودای عشق گل برای من کافی‌ست من تاب و تحمل عشق سیمرغ را ندارم و مرا عشق گل بس است.

بلبل در اینجا نماد و رمز انسانهای اهل صورت و جمال پرست است که پیوسته به ظاهر توجه دارند و عشق به دیگری آنها را درگیر و متوجه خویش کرده است.

پاسخ هدهد به بلبل:

هدهدش گفت ای به صورت مانده باز                  بیش ازین در عشق رعنایی مناز

عشق روی گل بسی خارت نهاد                                کارگر شد بر تو و کارت نهاد

گل اگرچه هست بس صاحب کمال                     حسن او در هفته ای گیرد زوال

عشق چیزی کان زوال آرد پدید                                   کاملان را آن ملال آرد پدید

خنده گل گرچه در کارت کشد                                  روز و شب در ناله زارت کشد

در گذر از گل که گل هر نوبهار                            بر تو می خندد، نه در تو شرم دار!

پاسخ هدهد به بلبل پاسخی بسیار زیبا و توجیه کننده است. هدهد رو به بلبل می‌گوید ته در صورت و ظاهر مانده‌ای و عشق به گل تو را کوچک و به کم‌ترین‌ها قانع کرده است و گل اگرچه صاحب جمال است اما ابدی و پایدار نیست و عشق به چیزی که خیلی زود نابود می شود جز ملال و ناراحتی برای تو چیزی ندارد. اگرچه خنده گل تو را عاشق می کند اما این را بدان که گل به روی تو نمی خندد بلکه خنده او خنده تمسخر است، از عشق او درگذر.

حکایت طوطی و پرسش از هدهد:

طوطی آمد با دهان پرشکر                              در لباس فُستَقی با طوق زر

پشّه گشته باشه ای از فّر او                          هر کجا سرسبزیی از پّرِ او

در سخن گفتن شکر ریز آمده                        در شکر خوردن پگه خیز آمده

گفت هر سنگین دل و هر هیچ کس          چون منی را آهنین سازد قفس

من درین زندان آهن مانده باز                             ز آرزوی آب خضرم در گداز

من نیارم در بر سیمرغ تاب                      بس بود از چشمه خضرم یک آب

چون نشان یابم ز آب زندگی                     سلطنت دستم دهد در بندگی

طوطی به میان جمع می‌آید و عنوان می‌کند که هر انسان دلسنگی من را در قفس زندانی میکند. من رد این زندان در آرزوی آب حیاتم و تاب سیمرغ را ندارم. من خضر مرغان هستم و تنها چشمه آب برای من کافی است و با آن می توانم زندگی کنم.

طوطی رمز ونماد انسانهای اهل تقلید و علاقه مند به حیات جاوید است، کسانی که زندگی جاوید را بر هر چیزی ترجیح می دهند.

 پاسخ هدهد به طوطی:

هدهدش گفت ای ز دولت بی نشان              مرد نبود هر که نبود جان فشان

جان ز بهر این به کار آید تو را                                 تا دمی در خوردِ یار آید تو را

آب حیوان خواهی و جان دوستی                    رو که تو مغزی نداری، پوستی

جان چه خواهی کرد؟ بر جانان فشان              در ره جانان چو مردان جان فشان

مرد کسی است که اگر جانی دارد در راه جانان نهد، جان را به این دلیل داده اند که در راه جانان گذاشته شود. تو آب حیوان می‌خواهی تا جانی ابدی داشته باشی و جان دوست هستی، این جان به چه کار تو می‌آید از آن بگذرد به جانان بسپار.

حکایت طاووس و پرسش از هدهد:

بعد از طوطی، طاووس به میان جمع آمده و با هدهد گفتگو می کند:

بعد از آن طاووس آمد زرنگار                             نقش پرّش صد چه، بلکه صد هزار

چون عروسی جلوه کردن ساز کرد                                هر پر او جلوه ای آغاز کرد

گفت تا نقاش غیبم نقش بست                         چنیان را شد قلم انگشت دست

گرچه من جبریل مرغانم ولیک                             رفت بر من از قضا کاری نه نیک

یار شد با من به یک جا مار زشت                            تا بیفتادم به خواری از بهشت

من نه آن مردم که در سلطان رسم                       بس بود اینم که در دوران رسم

کی بود سیمرغ را پروای من                               بس بود فردوس عالی جای من

من ندارم در جهان کاری دگر                                      تا بهشتم ره دهد باری دگر

طاووس به میان جمع می‌آید و حکایت بیرون افتادن خود را از بهشت عنوان می‌کند و می‌گوید که تنها خواسته من رسیدن به بهشت است و من کی توان رسیدن به بارگاه سیمرغ را دارم.

طاووس جبرئیل مرغان و رمز و نماد افرادی است که به ظاهر عبادات دل بسته اند و امید رفتن به بهشت را دارند، مغرور به حسن خویش و مشتاق بهشت هستند.

پاسخ هدهد به طاووس:

هدهدش گفت ای ز خود گم کرده راه                     هرکه خواهد خانه ای از پادشاه

چون به دریا می توانی راه یافت                           سوی یک شبنم چرا باید شتافت؟

هرکه داند گفت با خورشید راز                                        کی تواند ماند از یک ذرّه باز

هر که کل شد جزو را با او چه کار؟                       وان که جان شد، عضو را با او چکار؟

گر تو هستی مرد کلی، کل ببین                         کا طلب، کل باش، کل شو، کل گزین

هدهد به او می‌گوید اگر دنبال جای و خانه‌ای می‌گردی چه بهتر که این خانه در نزدیکی پادشاه باشد و بهشت بودن چیز کوچکی است در برابر جایگاهی که می‌توانی در کنار معشوق داشته باشی، وقتی می‌توانی به دریا برسی چرا خودت را به یک قطره شبنم راضی می‌کنی و زمانی که می‌توانی به کل دست یابی چرا به جزء قانع می‌شوی؟

     ادامه دارد.....

بخش ادبیات تبیان

منابع:

منطق الطیر عطار، تصحیح شفیعی کدکنی

دیدار با سیمرغ، تقی پورنامداریان