مراقبت نفس مرحوم فشاركی
مراقبه نفس یا مراقبت و مواظبت از نفس، یكی از موضوعات بسیار مهم در اخلاق و عرفان اسلامی بشمار می رود كه در كنار مشارطه و محاسبه، از اصول تهذیب نفس و تخلق به اخلاق الهی محسوب می گردند. مربیان اخلاق و سلوك، مراقبت نفس را ششمین امر از مراتب مورد توجه سالك دانسته و معتقدند، سالك تا در موضوع مراقبه ممحض نگردد، ذكر و عبادت نیز تاثیر چندانی نخواهد داشت.
مراقبه نفس در یك بیان، عبارت است از اینكه انسان در تمام طول شبانه روز مراقب نفس خویش بوده تا به سمت غیر خدا متمایل نگردد. امام كاظم (ع) فرمود: « لیس منا من لم یحاسب نفسه فی كل یوم فان عمل حسناً استزاد الله و ان عمل سیئاً استغفرالله منه و تاب الیه؛ (1) از ما نیست كه هر روز به حساب نفس خود رسیدگی نكند. اگر كار خوبی كرده باشد از خداوند فزون‌تر بخواهد واگر بدی كرده با شد از خداوند آمرزش بخواهد و به درگاه او توبه كند.»
قرآن كریم نیز توجه خاصی به امر مواظبت بر نفس مبذول داشته و در آیه 18 سوره حشر می فرماید: « یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوا الله ان الله خبیر بما تعملون؛ ای صاحبان ایمان و دلهای بیدار تقوا داشته باشید و مراقب خویش باشید که چه پیش میفرستید. باز هم تقوای الهی داشته باشید و بدانید که خدا از همه کارهای شما آگاه است» (حشر/18). مفاد این ایه كریمه، بر اهمیت مراقبت نفس دلالت می نماید. در این آیه، اعمال انسان به منزله کالا و متاعی در نظر گرفته شده که پیش فرستاده میشود و آدمی خود بعداً به آن متاع ملحق میگردد،.
مرحوم استاد مطهری(ره) درباره جایگاه و اهمیت مراقبه و مواظبت بر نفس در نزد علما و اساتید اخلاق می فرمایند: « یکی از بزرگترین علمای اخلاق اسلامی میگوید: " بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود که هر کس اهل محاسبه نفس نیست، یا اصلاً به جهان دیگر ایمان ندارد و یا آنکه عقل سلیم ندارد والا چگونه میشود کسی ایمان و اعتقاد داشته باشد به اصلی که قرآن میگوید اگر به وزن ذرهای انسان عمل نیک یا عمل بد داشته باشد در آن جهان آن عمل را میبیند و به آن ملحق میشود و در عین حال بی حساب کالای عمل را پیش بفرستد و نفهمد چه کرده و چه میکند؟ " پس ما اگر از نظر شرع و دین به این دستور بنگریم میبینیم که عمل مراقبت و محاسبه نفس اختصاص به اشخاص معین و طبقه معین ندارد و اگر هم تنها از نظر عقل بنگریم باز میبینیم چنین است یعنی میبینیم وظیفه محاسبه نفس یک وظیفه عمومی است.»(2)
شهید آیه الله قدوسی(ره) با بیان وجهی از مكارم اخلاق حضرت آیه الله العظمی فشاركی (ره)،ضمن نقل حكایتی از اهتمام ایشان بر كنترل و مواظبت نفس خود می فرمایند: « مرحوم حاج سید محمد فشاركى(ره) كه استاد مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائرى (ره) بوده است، از افرادى بوده كه در فضل بعد از مرحوم میرزاى شیرازى اول بوده است، و در این مساله هیچ كس شكى نداشته كه بر دیگران مقدم است، مرحوم حاج سید محمد خودش نقل مى كند (این را من بواسطه جناب آقاى مرتضى حائرى از قول پدرشان نقل مى كنم، یعنى فاصله این قدر كم است )، ایشان فرمودند: من آن شبى كه میرزاى شیرازى فوت شده بودند رفتم منزل، دیدم مثل اینكه در دلم نشاطى است، هر چه این در و آن در زدم جاى نشاط نبود، مرحوم شیرازى فوت شده است ،استاد و مربى من بوده است، اصلا عجیب و كم نظیر بوده است، مرحوم میرزا از جنبه هاى سیاسیت هم مرد عجیبى بوده است، جمع كرده بود بین استعداد عجیب و غریب و هوش عجیب و غریب و حافظه و چیزهاى دیگر.
مرحوم فشاركى گفته بود: مدتى من نشستم ببینم كجا خراب شده ؟ این نشاط مال چیست ؟ آخرش فكر كردم نكند چون همین روزها من باید مرجع بشوم، نشاط مال همان است، بلند شدم (آقا توجه كنید كه چگونه مى پایند و مترصدند و نگاه مى كنند كه این وسط یك دفعه اوضاع بهم نخورد، مرحوم فشاركى تا حد مرجعیت مطلقه آمده است، حالا هم لب پرتگاه است )ایشان شب را به حرم مشرف مى شود، در حرم متوسل مى شود و تا صبح درآنجا بسر مى برد، وقتى كه به تشییع مى آید، او را دیدند با چشمهاى پرالتهاب كه همه اش را مشغول گریه بوده و تلاش كرد تا زیر بار ریاست نرود و فرمود: به حرم مشرف شدم و از حضرت خواستم كه این را از من دفع كند، دارم حس مى كنم كه تمایل به ریاست دارم»(3)
در واقع می توان به صراحت اذعان نمود، كه همه موفقیت ها و كامیابی هایی كه علما و بزرگان دین در عرصه علم و عمل بدست آورده اند، در درجه اول مرهون مراقبت و مواظبتی بوده است كه ایشان بر نفس خویش داشته اند.
پی نوشتها:
1.محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحكمه، تلخیص سید حمید حسینی ، ترجمه حمیدرضا شیخی،قم، دارالحدیث، ص 366
2.مرتضی مطهری،کتاب حکمتها و اندرزها، قم، انتشارات صدرا، ص 71 - 73
3.یادنامه شهید قدوسى، قم، شفق، ص 203
منابع:
میزان الحكمه
یادنامه شهید قدوسى
تهیه و فراروی: فربود، گروه حوزه علمیه تبیان
