کتب چاپ سنگی قاجاریه (2)
شاهنامه فردوسی هم بارها در دوره قاجار به صورت چاپ سنگی منتشر گردید. شاهنامه اولیاء سمیع در سال 1272 هـ.ق در بمبئی به چاپ رسید و بارها تجدید چاپ شد. این شاهنامه در بردارنده ی تصاویر چاپی گوناگونی بود. سید محمدبن میرزا کاظم حسینی شیرازی از مصوران آن بود.
قطع این شاهنامه رحلی است و کاتب آن محمد حسین خان اولیاء سمیع شیرازی است و به نام او شهرت یافته است. این شاهنامه به سفارش آقا محمد صاحب تاجر شیرازی کار شد.
تنوع و چندگونگی خط در تصاویر آن کاملا چشمگیر است و تصاویر در داخل متن قرار گرفته است. تصاویر آن روی هم ررفته از کیفیتی برتر برخوردار است.
گفتنی است نخستین شاهنامه چاپ سنگی در تهران و در محرم سال 1267 هـ.ق با خط نستعلیق و قطع رحلی در 595 ورق منتشر شد. تصاویر این شاهنامه را میرزا علیقلی خویی کشیده بود.
دومین شاهنامه چاپ ایران در سال 1275 هـ.ق با 48 تصویر و کتابت عسگر اردوباری در تبریز انتشار یافت. شاهنامه ی دیگر تبریز در سال 1326 هـ.ق به سعی و اهتمام حاج علی آقا به طبع رسید؛ کاتب آن محمد علی دلخون و قطع آن رحلی بود. چهارمین شاهنامه ی چاپ سنگی ایران به دستور حسین پاشاخان، امیر بهادر در جنگ منتشر شد و چاپ آن چهار سال (13220 1326 هـ.ق) به طول انجامید و به شاهنامه امیربهادری شهرت یافت.
این شاهنامه از نظر تصویرپردازی قابل توجه است. پیکره نمایی انسانی و حیوانی آن به شیوه ی ناتورالیستی نزدیک تر است.
نقاش آن متمایل به نقاش اروپایی است و گاهی دست به حجم نمایی زده است. بازنمایی شکوه و حشمت پادشاهان باستانی ایران در آن به دوره ساسانی ماننده است. نقوش گیاهی و نقش پیکره های فرشتگان ، نقاشیهای اروپایی را در ذهن متبادر می سازد.
کتاب دیگر که در این دوره چاپ و طبع گردید ، مثنوی جلال الدین رومی است. این مثنوی را یحیی غفاری فرزند صنیع الملک تصویرپردازی کرده و در سالهای 1279-1380 هـ.ق به پایان رسانده است.
نخستین شاهنامه چاپ سنگی در تهران و در محرم سال 1267 هـ.ق با خط نستعلیق و قطع رحلی در 595 ورق منتشر شد. تصاویر این شاهنامه را میرزا علیقلی خویی کشیده بود
این نسخه که برای هنرپرور ناشناسی کتاب آرایی شده دربردارنده ی 56 نگاره است و امروزه متعلق به یک مجموعه ی خصوصی است.
بعید نیست که این نسخه پس از موفقیت صنیع الملک در کتاب آرایی هزار و یک شب اجرا شده باشد و حامی آن هم از درباریان سرشناس بود است و چون صنیع الملک خود درگیر انتشار "روزنامه ی ایران" بوده کتاب آرایی آن را به عهده ی فرزندش یحیی گذاشته است.
در نگاره های این نسخه چندین نگاره ی اروتیک وجود دارد که به درخواست حامی نسخه صورت گرفته و از قرار معلوم خود صنیع الملک نخواسته مجری این درخواست شود، لذا آن را به نقاش دیگری واگذاشته است.
نگاره های این نسخه بازتابی از نگاره های هزار و یک شب و تحت تاثیر آن است. در نگاره ی " دو دلداده در کنار رود" رقم یحیی ثبت شده و این یکی از چهار نگاره ای است که رقم یحیی در آنها آمده است.
قطع نگاره ها ساده است و این سادگی در ترکیب ببندی ها نیز تاثیر گذاشته است. رنگ بندی این نسخه بیشتر پاستل است و یحیی آن توانایی بیانی پدرش را نداشته تا بتواند مهارت خود را در رنگ بندیها نشان دهد. یحیی در نگاره های این نسخه در ارائه حجم و حد مبالغه ورزیده طوری که ماهیت ویژه ای به شماری از این نگاره ها بخشیده است.
در این نسخه داستان تعدادی از وقایع مثنوی بر پایه ی نمونه های پیشین صورت نگرفته چون خود مثنوی چندان کتاب آرایی نشده تا نمونه ای برای نقاشان پدید آورده باشد.
در این نگاره ها یحیی به توانایی ، قریحه و خلاقیت خود بیشتر متکی شده است. او در اجرای این نگاره ها به نوعی سادگی و دلربایی دست پیدا کرده است.
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
نگاگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت جلد دوم
نقاشی معاصر ایران، دکتر افشار، انتشارات دانشگاه هنر
نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئیین پاکباز، انتشارات زرین و سیمین