کتب چاپ سنگی قاجاریه (1)

کتاب لیلی و مجنون از کتابهایی بود که در سال 1259 هـ.ق در تبریز با چهار تصویر منتشر شد و در سال 1264 هـ.ق دیوان ترکی فضولی با بیست تصویر سیاه قلم در تبریز انتشار یافت.

کتاب هزار و یک شب با ترجمه ی فارسی، بارها چاپ سنگی شد و تصاویری را به خود واداشت، مثلا چاپ سال 1275 هـ.ق در بردرنده ی 39 تصویر بود. کتابت آن را محمد جعفر گلپایگانی انجام داده بود. بعضی از تصاویر آن را میرزا حسین اصفهانی کشیده بود چون رقم او در بعضی از تصاویر ثبت است.

سادگی و صمیمیت و صراحت در بیان موضوع از خصوصیات این تصاویر بود و در آنها خط پردازی صاف و محکی به کار رفته بود. تصاویر آن شامل پیکره های انسانی ، حیوانی ، موجودات فرا انسانی ، اشیا و وسایل و فضاهای داخلی عمارات بود. در این تصاویر بر عنصر تعادل و توازن تاکید شده بود. پیکره ها سه رخ و تمام رخ بودند و گاهی نیز نیم رخ تجسم شده اند.

از هزار و یکشب در سال 1293 هـ.ق چاپ دیگری در دو جلد صورت گرفت و در تهران منتشر شد. کتابت آن فرج الله تفرشی و در بردارنده ی 38 تصویر و سراینده ی اشعار هم سروش اصفهانی بود.

کتاب آرایی این نسخه با بهره گیری از نسخه های پیشین آن صورت گرفت و گاهی نیز تصاویر نسخه های پیشین در آن آمده بود. از قرار معلوم تصاویر آن را میرزا نصرالله کشیده بود و بعضی را نیز عبدالحسنی خونسازی نقاشی کرده بود.

نسخه ی سال 1315 هـ.ق هزار و یک شب در پنج جلد انجام پذیرفت و بیش از 360 تصویر داشت. بنا به تعبیری تصاویر آن را یک خانم روسی و بنا به تعبیری دیگر رسام ارژنگی کشیده بود.

تصاویر آن متنوع و دارای شالوده ی متفاوتی بود و معلوم است که نقاش با روحیات ایرانی چندان آشنا نبوده است. نوع کادربندی آن متنوع بود، گاه از نمایی بسته و زمانی از نمایی باز استفاده شده بود.

تحرک و زنده نمایی از ویژگیهای پیکره های تصاویر آن بود. از هزار ویک شب بارها چاپ سنگی با تصاویر گوناگون صورت گرفت.

خمسه نظامی نیز از جمله کتابهایی بود که در دوره ی قاجار با تصاویری چاپ سنگی شد. خمسه نظامی سال 1264 هـ.ق با 185 تصویر منتشر شد. تصاویر آن با ملاحت و ظرافت خاصی اجرا شده بود. نقاش آن معلوم نیست ولی قلم او را می توان در تصاویر سایر نسخه ها مشاهده کرد. خمسه نظامی سال 1270 هـ.ق با 38 تصویر ، شبیه تصاویر نسخه ی پیشین، منتشر گردید.

تصاویر مربوط به خسرو و شیرین بسیار پیچیده و منقوش بود ولی تصاویر مثنوی لیلی و مجنون ساده و بی تکلف و بدون تزیین اجرا شده بود.

تصویرپردازی آن میرزا علیقلی خویی بود. او لحظه ی اوج داستان را برای تصویرپردازی انتخاب کرده و حجم نمایی آن با خطوط مورب دیوار مشخص شده است. در جامه ها و پیکره ی اسبان و صخره ها از سایه روشن استفاده کرده و ترکیب بندی های آن نامتقارن است.

خمسه ی نظامی سال 1300 هـ.ق نوع دیگر است. مصور آن مصطفی بود و رقم او با عنوان " عمل مصطفی" در تصاویر آمده است. کاتب آن محمدرضا صفا بود. تصاویر این نسخه از حیث فنون تصویرگری ، توانمندی و چیره دستی تصویرگر را روشن می سازد.

پیکره های انسانی و حیوانی و طبیعت پردازی آن با دقت یک نگارگر چیره دست اجرا شده است. پیکره ها در هیات شخصیتهای زمان ناصرالدین شاه به جای بهرام گور و غیره نشان داده شده است.

صخره پردازیها و کوهپردازیها، بافت و جنس واقعی یافته است. تصوایر این نسخه در حقیقت نگاره هایی هستند که سیاه و سفید اجرا شده اند.

       ادامه دارد....