چاپ سنگی در قاجار

تاریخچه ورود چاپ سنگی

عباس میرزا در سال 1240هـ.ق میرزا جعفر تبریزی را برای آموختن چاپ سنگی به مسکو فرستاد و میرزا صالح شیرازی هم از تهران، میرزا اسدالله از اهالی فارس را برای این منظور به سن پطرزبورگ روانه کرد .

این دو نفر فن چاپ سنگی را فرا گرفتند و به ایران بازگشتند.

نخستین کتابی که با چاپ سنگی در سال 1248 در تبریز چاپ شد قران بود. پس از آن در سال 1251 هـ.ق "زادالمعاد" چاپ شد . هر دو کتاب، به خط میرزا حسین خوشنویس بود.

از این زمان به بعد کتابهایی با چاپ سنگی و مصور سیاه و سفید در ایران منتشر شد که تمامی ویژگیهای تصویر و تشعیر و دیگر شاخصه های نگارگی را در خود داشت، چون در تصویرسازی چاپ سنگی دقیقا از سنت کتاب آرایی پیشین استفاده می شد و جدول کشی، تصویرگری، کتابت و سایر عناصر منشا در آن داشت.

در چاپ سنگیها به غیر از رنگ، الباقی فنون تصویر سازی از قبیل طراحی اسلیمی ، ختایی و تشعیر و خصوصیات آرایش صفحه ، جملگی مراعات می شد.

به طور کلی میتوان گفت که در تصویرسازیهای نسخه های چاپ سنگی دو نوع تصویر وجود داشت: یکی مجلس سازی و دیگر مصورسازی.

مجلس سازی در واقع چرخه ای از تصاویر متعدد از برای روایت یک داستان یا واقعه بود که ارتباط منطقی با هم داشتند و چند تصویر یا به صورت چند پلان در یک تصویر می آمد. عنصر زمان در این تصویرسازی قوی بود.

مصورسازی هم همان تصویرپردازی امروزی است که دارای موضوعی واحد است.

عنصر بصری اصلی در تصویرپردازی چاپهای سنگی ، خط بود. برای نشان دادن سایه روشن و حجم نمایی از تکرار خطوط کنار یکدیگر استفاده می کردند و نور هم معمولا از روبه رو، جایی که چشم نگرنده قرار داشت، بر تصویر تابانده می شد.

ویژگیهای فنی چاپ سنگی

خصوصیات نقاشی دوره قاجار در تصویرپردازی نسخه های سنگی حاکم بود. برای پیکره های زنان چهره های گرد، ابروان پیوسته، نگاههای خیره به نگرنده، کمرهای باریک و غیره در نظر می گرفتند.

ظاهرا در ترکیب بندی صفحات، کاتب و طراح با یکدیگر هم فکری می کردند. ابتدا کتابت و بعد تصویرپردازی می شد. گاهی به جای استفاده از مرکب سیاه از مرکبهای آبی و قرمز استفاده می کردند و گاهی نیز کاغذهای الوان و رنگارنگ را به کار می گرفتند.

شیوه نقطه چینی و هاشورزنی از شگردهای اسلوب نقاشی اروپایی بود که در این تصاویر استفاده می کردند. گراوورهای اروپایی در این قلمرو الگوی خوبی برای نقاشان بود. هر اندازه که مهارت نقاش بالا بود به همان اندازه ریزه کاریها و خصوصیات نقاشی بهتر از آب در می آمد.

توجه به گل و بته و درخت و کلا گرایش به طبیعت از ویژگیهای چاپ سنگی بود. بعید نیست که در این تصویرسازیها از عکس هم استفاده می شده است. می توان اذعان داشت که اوج تصویرسازی کتب چاپ سنگی در بین سالهای 1270 و 1300 هـ.ق بوده است.