تبیان، دستیار زندگی
در مقاله گذشته درباره نسخ خطی مصور شده در دوره قاجاریه صحبت کردیم. در میان این کتب، کتاب هزار و یک شب به تصویرگری ابوالحسن غفاری دارای اهمیتی دو چندان است. در این نوشتار به شرح این کتاب و ویژگی های منحصر به فرد آن خواهیم پرداخ
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

هزار و یک شب، شاهکار کتابت ناصری


در مقاله گذشته درباره نسخ خطی مصور شده در دوره قاجاریه صحبت کردیم. در میان این کتب، کتاب هزار و یک شب به تصویرگری ابوالحسن غفاری دارای اهمیتی دو چندان است. در این نوشتار به شرح این کتاب و ویژگی های منحصر به فرد آن خواهیم پرداخت.

هزار و یک شب، شاهکار کتابت ناصری

مهمترین پرورده ی کتاب آرایی دوره قاجار در زمان ناصرالدین شاه اجرا شد و آن هم تصویر پردازی نسخه ی ترجمه ی فارسی هزار و یک شب به وسیله ی عبداللطیف طسوجی بود. ترجمه ی طسوجی در سال 1261هـ.ق در تبریز چاپ سنگی شد. ناصرالدین شاه میرزا ولیعهد که در تبریز اقامت داشت آن را مطالعه کرد و مجذوب حکایات آن شد. هنگامی که ناصرالدین میرزا در تهران به تخت سلطنت نشست، دستور داد تا این نسخه، کتاب آرایی شود.

از این رو حسینعلی خان معیرالممالک را ناظر این پرورده قرار داد تا کار تصویرسازی و تذهیب و تجلید آن را مباشرت کند. برای کتابت آن میرزا محمدحسین تهرانی (عشرت) انتخاب شد و کتابت آن در سال 1269هـ. ق پایان یافت.

این نسخه کلا دارای 2280 برگ است؛ یعنی 1142 صفحه متن و 1143 صفحه نگاره با سه تا چهار نگاره در هربرگ و روی هم رفته 3600 مجلس نگاره که بر روی کاغذ "خانبالیغ" و در قطع رحلی بزرگ (30*45 سانتی متر ) کار شده است. هر شش جلد آن جلد روغنی لاکی دارد و منقوش و مسجع به مهر ناصرالدین شاه است

معیرالممالک نقاشی و تصویرسازی کتاب را به ابوالحسن غفاری، نقاشباشی و استاد آقایی نقاش به مقاطعه داد و مبلغ آن 6هزار و 580 تومان تعیین شد که می باید در عرض سه سال آن را به اتمام می رساند و شرط اصلی هم این بود که مورد پسند شاه قرار گیرد.

جایی که برای انجام این پروژه در نظر گرفته شد مجمع الصنایع ناصری در سبزه میدان تهران بود. در سندی راجع به این مجمع آمده است که " در حجره نقاشان مجمع الصنایع ، نقاش باشی و 34 نفر نقاش دیگر  مشغول مجلس سازی کتاب الف لیله می باشند". در آخر این سند هم ثبت شده که" بر نقاشان کتاب الف لیله بسیار جا تنگ می باشد بواسطه آن که نقاش زیاد شده و علاوه بر یک حجره هم به جهت مذهب و صحاف گرفته شده ."

هزار و یک شب، شاهکار کتابت ناصری

از قرار معلوم این تنگی جا باعث شده تا کار تصویرپردازی کتاب هزار ویک شب در خانه ی حسینعلی خان معیرالممالک مباشر پروژه ادامه یابد . سرانجام این پروژه در عرض سه سال در شش جلد به پایان رسید.

مدت زمان کلی که صرف کتابت و تصویرسازی این کتاب شد برابر با هفت سال است یعنی از سال 1268 تا 1275هـ. ق .

این نسخه کلا دارای 2280 برگ است؛ یعنی 1142 صفحه متن و 1143 صفحه نگاره با سه تا چهار نگاره در هربرگ و روی هم رفته 3600 مجلس نگاره که بر روی کاغذ "خانبالیغ" و در قطع رحلی بزرگ (30*45 سانتی متر ) کار شده  است.  هر شش جلد آن جلد روغنی لاکی دارد و منقوش و مسجع به مهر ناصرالدین شاه است.

سبک تصاویر هزار و یک شب ، ناتورالیستی است و رگه هایی از سنت نگارگری ایران در آن پیداست . ابوالحسن غفاری در ترکیب و تلفیق رنگها و هماهنگی و توازن آنها نهایت دقت را نشان داده است.

مجالس هزار و یک شب از نظر موضوع ، متنوع و نشان دهنده فضاهای گوناگون از جامعه دوره قاجار است. این موضوعات از حیث شناخت آداب و سنن و جوانب فرهنگی و اجتماعی این دوره هم اهمیت دارد.

هزار و یک شب، شاهکار کتابت ناصری

در این تصاویر می توان آگاهیهای گوناگون از طرز رفتار، لباس پوشیدن ، آرایش ، غذا خوردن، مراسم ازدواج و عزاداری و صحنه هایی از عمارات آن زمان چون مناظر ییلاقی، حمام زنانه و مردانه، مکتب خانه ، اسلحه خانه ، کاروان سرا و غیره به دست آورد.

پس از پایان تحریر ، تذهیب، تصویر ، تصحیف و تجلید کتاب هزار ویک شب ، حسینعلی خان معیرالممالک جلدی از آن را در دست گرفت و با تشریفاتی خاص آن را از نظر ناصرالدین شاه گذراند و شاه از وی قدردانی به عمل آورد و به ابوالحسن غفاری و شاگردان انعام و خلعت بخشید.

ابوالحسن غفاری که بعدها از شاه لقب صنیع الملک را گرفت به مناسبت این تشریفات ، تصویری از معیرالممالک را در لباس رسمی و در حالی که یکی از جلدهای کتاب را در دست دارد ، کشید و در زیر آن " رقم ابوالحسن غفاری نقاش باشی، سنه 1270" را ثبت کرد.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت

نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین