تبیان، دستیار زندگی
کتاب آرایی دوره قاجار با رونق گرفتن اسلوب فرنگی سازی به تدریج کم توان تر و کم بهاتر شد، به طوری که اعتبار خود را از دست داد، خصوصا که از این دوره به بعد ، فنونی چون چاپ سنگی نضج گرفت. با این همه در دوره قاجار با چندین نسخه روبه رو هستیم که....
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نسخ خطی دوره قاجار


کتاب آرایی دوره قاجار با رونق گرفتن اسلوب فرنگی سازی به تدریج کم توان تر و کم بهاتر شد، به طوری که اعتبار خود را از دست داد، خصوصا که از این دوره به بعد ، فنونی چون چاپ سنگی نضج گرفت. با این همه در دوره قاجار با چندین نسخه روبه رو هستیم که کتاب آرایی شده و در این مقاله به معرفی آنها خواهیم پرداخت.

نسخ خطی دوره قاجار

در این کتاب آراییها از رنگ بندی مینایی گون و شفاف دوره تیموری و یا صفوی خبری نبود بلکه به جای آن از آّبرنگ ملایم و کم توان استفاده شد.

در مجالس درباری و نبردها، شمار پیکره ها فزونی گرفت و این خصیصه را به خصوص می توان در نگاره های نسخه "شاهنشاهنامه" مشاهده کرد . البته این نوع تمهیدات بیشتر در تصویرپردازی نسخ مکتب شیراز دوره صفوی به کار می رفت ولی در تصاویر نسخ دوره قاجار پیکره ها طوری سامان یافته اند که گویی برنگرنده خیره شده اند.

نقاشان دوره ناصری، به تقلید آگاهانه از کتاب آرایی سنتی پرداختند ولی در نگاره های سنت گرایی این دوره نمی توان بین آثار اصیل و غیر اصیل خط مرزی کشید.

گاهی این نوع نگاره های سنتگرا دلنشین و دلاویز هستند، مثل نگاره های نسخه ی "دیوان خاقان" به تاریخ 1030هـ.ق اما اصالت و متانت نگاره های کهن را ندارد.  در این نگاره ها تاثیرات شیوه های جدید نقاشی کاملا پیداست و بدانها حالت دو رگه داده است.

یک نسخه دیگر از دیوان خاقان را ابوالحسن ایلچی به انگلستان برد تا از طرف فتحعلیشاه به جرج سوم تقدیم کند . این نسخه هم اکنون در کتابخانه قصر وینزور محفوظ است.

نقاشی زیرلاکی جلد این نسخه، تزئینات پرمایه و تذهیب غنی آن و نیز دو نگاره از فتحعلیشاه و آقامحمد خان از کارهای "میرزابابا" است و کتابت آن هم بر عهده "محمد مهدی" بوده است. این دیوان در سال 1216 هـ.ق کتاب آرایی شد.

از شاهنامه فتحعلی خان صبا، ملک الشعرای دربار فتحعلیشاه دست کم چهار نسخه مصور موجود است. یکی از آنها با 42 نگاره و بدون تاریخ متعلق به کتابخانه بادلیان آکسفورد است.

از کتاب لیلی و مجنون نیز نسخه ای مصور از سال 1238 هـ.ق وجود دارد که نگاره های آن به سبک دوره قاجار در شیراز اجرا شده است. این نسخه دربردارنده شانزده نگاره است و در کتابخانه "بادلیان "آکسفورد محفوظ است

یک نسخه دیگر با 38 نگاره و تاریخ کتابت 1225 هـ.ق از آن کتابخانه "ایندیا آفیس لندن" است؛ کتابت این نسخه "محمدمهدی حسینی فراهانی"، خوشنویس باشی دربار فتحعلیشاه است.

بعید نیست که در اجرا و طرح نگاره های آن "میرزابابا" هم دست داشته باشد. نگاره های هر دو نسخه حالت التقاطی دارد و سبک سنتی نگارگری ایران با عناصری از شیوه فرنگی سازی درهم آمیخته شده است. اجرای بعضی از آنها عالی است اما جلوه دورگه آنها به خصوص در درختان روی تپه ها که از نقش مایه های شیوه فرنگی سازی بهره گرفته، از تاثیر بصری آنها کاسته است .

از کتاب لیلی و مجنون نیز نسخه ای مصور از سال 1238 هـ.ق وجود دارد که نگاره های آن به سبک دوره قاجار در شیراز اجرا شده است. این نسخه دربردارنده شانزده نگاره است و در کتابخانه "بادلیان "آکسفورد محفوظ است.

نسخ خطی دوره قاجار

مهم ترین شاهنامه ای که در دوره قاجار کتاب آرایی شد، "شاهنامه داوری" است . این شاهنامه را داوری فرزند "وصال شیرازی" کتابت کرد از این رو به نام او معروف شد.

این شاهنامه برای "محمد قلی خان قشقایی" ایلخان فارس کار شده است و امروزه در موزه رضا عباسی نگهداری می شود و دارای 68نگاره است که 55نگاره آن را "آقالطفعلی صورتگر شیرازی" و سیزده نگاره دیگر را "داوری" کشیده است. کتابت آن را "محمدبن وصال" متخلص به داوری در سال 1274 انجام داده است. نگاره های آن پخته و پرورده است. عناصر جدید نقاشی دوره قاجار در دست نقاش چیره دستی چون "لطفعلی صورتگر "خوب پرداخت شده است و چنان با عناصر سنتی نگارگری ایران درهم تنیده شده که سبکی دلنشین و زیبا پدید آورده است.

تاریخ اجرای نگاره های این شاهنامه از حدود سال 1270 تا 1280هـ.ق طول کشیده است. از قرار معلوم "فرهنگ" ، فرزند وصال هم در اجرای بعضی از آنها دست داشته است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت، ج2

نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین