علت امتحانهای خدا
مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلاء (آزمایش) از دیدگاه قرآن کریم، شناسایی چهره واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است؛ چرا که برجستگی ها و کرامت های روحی انسان در شرایط دستور ابتلاء خود را نشان می دهد.
قبل از این، دو مقاله در مورد ابتلا تقدیم شما گردید و مباحث، ابتلا و امتحان در قرآن، ابعاد عام سنت ابتلا، عکس العمل انسانها در برابر آزمایش الهی و ابزارهای آزمایش در قرآن، در آن مقالات مورد بررسی قرار گرفت.
در سلسله مقالات جدید که ادامه مباحث گذشته را در پی دارد مطالب متعدد پیرامون این مقوله مهم مورد بررسی قرار می گیرد.
در این نوشتار در مورد علل متعدد آزمایش الهی و دو ویژگی مهم آزمایش به بحث و بررسی می پردازیم:
علل متعددی بر آزمایش الهی وجود دارد که عبارتند از:
1. ظهور حقیقی شخصیت افراد
مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلاء (آزمایش) از دیدگاه قرآن کریم، شناسایی چهره واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است؛ چرا که برجستگی ها و کرامت های روحی انسان در شرایط دستور ابتلاء خود را نشان می دهد.
قرآن کریم در آیات متعددی بر این حقیقت تصریح نموده است که ذیلاً به یک مورد آن اشاره می شود.
(وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ)(محمد/31)
«ما همه شما را قطعاً آزمایش می کنیم تا معلوم شود، مجاهدان واقعی و صابرین از میان شما کیانند و اخبار شما را بیازماییم.»
جمله «حتی نعلم المجاهدین منکم» به این معنا نیست که خداوند از این گروه آگاهی ندارد، بلکه منظور تحقق معلوم الهی است و مشخص شدن این گونه افراد است؛ یعنی تا این علم الهی تحقق خارجی یابد و عینیت حاصل کند و صفوف مشخص شود.
یکی از اسباب برگشت بشر به سوی خدا این است که خداوند انسان را در بوته گرفتاری ها قرار دهد تا انسان عقل و فکر خود را به کار اندازد و از علت سختی ها و بلاها عبرت بگیرد و مسیر خود را به سوی خدا سوق دهد
2. معیار ثواب و پاداش
امام علی (علیه السلام) می فرماید: گرچه خداوند به روحیات بندگانش از خودشان آگاه تر است، ولی آنها را امتحان می کند تا کارهای خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر گردد. (نهج البلاغه، قصار/93)
یعنی صفات درونی انسان به تنهایی نمی تواند معیاری برای ثواب و عقاب گردد، مگر آن زمانی که در لابلای اعمال انسان خودنمایی کند، خداوند بندگان را می آزماید تا آن چه در درون دارند در عمل آشکار کنند، استعدادها را از قوه به فعل برسانند و مستحق پاداش و کیفر او گردند. اگر آزمایش الهی نبود، این استعدادها شکوفا نمی شد و درخت وجود انسان میوه های اعمال بر شاخسارش نمایان نمی گشت و این است فلسفه آزمایش الهی در منطق اسلام.
به تعبیر علامه محمد جواد مغنیه مبتلا شدن به بلاء، محکی است که حقیقت انسان را آشکار می سازد. برای نمونه، انسان با ایمان و با خرد در هنگام مصیبت، از دین خود خارج نمی شود و سخنی را که نشان دهنده کفر و سفاهت و نادانی باشد به زبان نمی آورد، بلکه صبر می کند و گرفتاری، عقل و ایمان او را از بین نمی برد، اما انسانی که خرد و ایمانش ضعیف باشد، شیطان بر او مسلط می شود و روش کفر و دشنام و پستی را در پیش می گیرد و در چاه رذالت و سفاهت سقوط می کند.
بهترین سخن در این باره، سخن سیدالشهداء، حسین بن علی (علیهماالسلام) در روز عاشوراست که فرمود: مردم، بندگان دنیایند و دین، تنها لق لقه زبان آنان است. آنان تا زمانی پیرامون دین می گردند که زندگانیشان بچرخد و هرگاه به بلا و سختی گرفتار شوند، تعداد دین داران اندک خواهد شد.
اعمال آدمی در فرهنگ قرآنی در یک تقسیم کلی دو نوع است: 1. عمل صالح 2. عمل غیر صالح. عمل صالح هم به دو قسم تقسیم می شود: 1. عمل حسن 2. عمل احسن. از فلسفه های آزمایش الهی این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن انجام داده است.
فرمود: (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)(ملك/2)
«او همان کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنید.»
در توضیح عمل احسن گفته می شود که عمل نیک از دو حیثیت برخوردار است: 1. کمیت عمل 2. کیفیت عمل.
آنچه در فرهنگ قرآنی مهم است و ارزش دارد و به عمل ارزش و اعتبار عالی می دهد، کیفیت عمل است، نه کمیت عمل. اگر تعبیر این بود که چه کسی بیشتر عمل می کند، تکیه بر روی کمیت عمل بود، ولی وقتی که فرمود: «لیبلوکم ایکم احسن عملا»، تکیه روی کیفیت است. خدا انسان را مورد آزمون بهترین عمل قرار داده است، نه آزمون زیادترین عمل. این است که در حدیث آمده است که مراد از «احسن عملا»، «اصوب عملا» است. آن چه جنبه صواب بودنش بیشتر باشد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج8، ص139-138)
و همچنین فرمود: (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا)(کهف/7)
«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم کدامینشان بهتر عمل می کنند.»
4. برگشت به سوی حق
خداوند کریم رحمت را بر خودش واجب نموده است، فرمود:
(كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة)(انعام/54) و از طرفی هدف اصلی خلقت انسان، عبودیت انسان در برابر حق تعالی می باشد.
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُون)( ذاریات/56)
«و ما جن و انس را خلق نکردیم مگر این که عبادت کنند.»
با توجه به دو مقدمه فوق؛ وجوب رحمت الهی و هدف خلقت، بر خداوند است از باب قاعده لطف از هر نوع زمینه سازی برای برگشت بندگان به سوی خویش دریغ نفرماید. یکی از اسباب برگشت بشر به سوی خدا این است که خداوند انسان را در بوته گرفتاری ها قرار دهد تا انسان عقل و فکر خود را به کار اندازد و از علت سختی ها و بلاها عبرت بگیرد و مسیر خود را به سوی خدا سوق دهد.
قرآن به این حقیقت که برگشت بشر به سوی حق از علل فلسفة آزمایش الهی است، اشاره نموده و می فرماید:
(وَقَطَّعْنَاهُمْ فِی الأرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِكَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون)(اعراف/168)
«و آن ها را (قوم بنی اسرائیل) در زمین به صورت گروهی پراکنده ساختیم، گروهی از آنان صالح و گروهی غیر آن هستند و آن ها را به نیکی و بدی آزمودیم شاید بازگردند.»
از فلسفه های آزمایش الهی این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن انجام داده است. فرمود: (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)(ملك/2) «او همان کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنید.»
دو ویژگی مهم آزمایش
1. مجهول بودن
در امتحان باید نقطه مجهولی گنجانده شود تا میزان قابلیت موجود مورد آزمایش روشن شود. برای مثال اگر حضرت ابراهیم (علیه السلام) از ابتدا می دانستند قوچی بهشتی فدای اسماعیل (علیه السلام) می شود،(وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ) (صافات/107) به دست گرفتن کارد و کشیدن بر گلوی فرزند هنری نبود. آن چه اهمیت داشت، این بود که تا آخر بپندارد این کار باید انجام شود و اراده جدّی خداوند است.
چنان که هنگام پرتاب شدن در دل آتش می بایست از گلستان شدن آتش در پایان آزمون بی خبر باشند؛ (قُلْنَا یَا نَارُ كُونِی بَرْدًا وَسَلامًا عَلَى إِبْرَاهِیم) (انبیاء/69) وگرنه تسلیم و رضا، آزمون دشواری نبود.
2. تناسب با افراد
آزمایش باید به گونه ای باشد که توان پاسخگویی وجود داشته باشد؛ مثلاً هیچ گاه حل فرمول های پیچیده ریاضی را از یک دانش آموز ابتدایی نباید خواست، از این رو اگر خداوند یک هزارم امتحان های انبیا و اولیا را از ما به عمل آورد، همان اول مردود خواهیم شد.
علل متعدد آزمایش الهی و دو ویژگی مهم آزمایش دو مبحث مهمی بود که در این مقاله به بررسی آن پرداختیم، در ادامه این بحث در مقالات بعدی شما را با ابعاد مختلفی از این مقوله مهم آشنا خواهیم کرد.
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ـ دانشنامه موضوعی قرآن (مطلبی از عبدالعلی پاكزاد )
نهج البلاغه، کلمات قصار
