انسان موجودی مختار یا مستقل !!

انسان در میان تمام موجوداتی که خداوند متعال آفریده است از نعمت عقل بهره مند است و به وسیله همین نعمت است که از درون هدایت می شود. پیامبران نیز به عنوان حجت های خداوند، از بیرون راهنمای او هستند.

بر این اساس، انسان حق انتخاب و تصمیم گیری و آزادی در عمل و اراده دارد و هیچ‌گاه نمی‌تواند به بهانه واقع شدن در شرایط خاص زمانی یا مکانی و غیره ادعا کند که نمی‌تواسته از انتخاب و آزادی خودش بهره بگیرد. اگر انسان هیچ اختیاری نداشت، هیچ تکلیفی هم متوجه‌اش نبود باز هم با انتخاب و تصمیم نهایی خود، در مسیر خوبی یا در مسیر بدی گام بر می‌دارد و مسوولیت اعمالی که انجام می‌دهد با خود اوست.

حتی شرایط محیطی نیز نقش موثری در این میان ندارد. پسر و همسر حضرت نوح با وجود تبلیغ طولانی این پیامبر، هر دو در جبهه مخالفینش قرار داشتند، و آسیه همسر فرعون با این که شوهرش ادعای ربوبیت و الوهیت داشت، توانست با انتخاب صحیح و استفاده درست از آزادی خویش، نام خود را در ردیف نام بهترین زنان با ایمان به ثبت برساند.

وجود برخی فرزندان ناشایسته‌ای که در خانه‌ی ائمه معصوم علیهم السلام رشد کردند نیز دلیل بر آن است که شرایط محیطی - چه مثبت و چه منفی - هیچ‌گاه عامل تعیین‌کننده و نهایی و قطعی نیست و انسان موجودی است با اختیار و بهره مند از نعمت آزادی.

شرح سخن:

در صدر اسلام در خصوص افعال انسان دو مذهب مشهور وجود داشت گروهى از این روى که افعال انسان متعلق اراده غیر قابل تخلف خدا است، انسان را در افعال خود مجبور مى‏دانستند و ارزشى براى اختیار و اراده انسان نمى‏دیدند، و گروهى انسان را در فعل خود مستقل مى‏دانستند و آن را متعلق اراده خدا نمی دانستند.

فعلى که انسان انجام مى‏دهد، یکى از پدیده‏هاى جهان آفرینش است و پیدایش آن مانند سایر پدیده‏هاى جهان، بستگى کامل به علت دارد و نظر به این که انسان جزء جهان آفرینش بوده و ارتباط وجودى با اجزاى دیگر جهان دارد، اجزاى دیگر در فعل وى بى اثر نخواهند بود.

حال خداى بزرگ که صاحب و مالک همه ماست اراده کرده است که انسان در کارهاى اختیاریش با اراده خود منشاء اثر باشد؛ یعنى اگر براى تحقق یک حادثه مثلاً پنج شرط و علت نیازمند باشد، یکى از آن علت‏ها اختیار و اراده انسان است،  مثلا براى روشن شدن یک چراغ باید تمام وسایل لازم، سالم و مهیا باشد از جمله: کلید، سیم، لامپ، کنتور برق، اتصال سیم به کارخانه و منبع تولید برق و جریان برق در سیم‏ها. حال یکى از علت‏هاى روشن شدن چراغ، فشار دادن کلید برق است که در این مثال در کارهاى اختیارى ما وقتى همه شروط مهیا است، زدن کلید همان اختیار ماست و خداوند خواسته است که تا انسان با اختیار خودش کلید برق حادثه‏اى را نزند، چراغ آن واقعه روشن نگردد (در کارهاى اختیارى)، و ضرورى بودن فعل نسبت به مجموع اجزاى علت تامه منافات با این ندارد که نسبت به انسان که یکى از اجزاى علت تامه است نسبت امکان باشد، در مثال قبل درست است که اگر تمام علل و شرایط محقق شود چراغ روشن مى‏گردد، اما آیا فشار دادن کلید برق توسط انسان نیز ضرورى است و یا این که ممکن است؟ پاسخ، واضح و روشن است که در صورت تمایل فرد نسبت به فشار دادن کلید برق، تمام علت‏ها مجتمع گشته و ضرورتاً چراغ روشن مى‏گردد و همین میل یا عدم تمایل فرد نسبت به این کار، نسبت امکان را آشکار مى‏سازد، و لذا انسان، امکان؛ یعنى اختیار فعل را دارد و ضرورى بودن نسبت فعل به مجموع اجزاى علت، موجب ضرورى بودن نسبت فعل به برخى از اجزاى آن که انسان است نمى‏باشد.

درک ساده و بى آلایش انسان نیز این نظر را تأیید مى‏کند؛ زیرا ما مى‏بینیم مردم با نهاد خدادادى خود میان أمثال خوردن و نوشیدن و رفتن و آمدن و میان صحت و مرض و بزرگى و کوچکى قامت فرق مى‏گذارند و قسم اوّل را که با خواست و اراده انسان ارتباط مستقیم دارد در اختیار شخص دانسته و مورد امر و نهى و ستایش و نکوهش قرار مى‏دهند، بر خلاف قسم دوم که در آنها تکلیفى متوجه انسان نیست.

نظر صحیح درباره افعال انسان:

به حسب تعالیم اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) که همان تعلیم قرآن است ، انسان در فعل خود مختار است، ولى مستقل نیست بلکه خداى متعال از راه اختیار فعل را خواسته است.

به عبارت دیگر خداى متعال از راه مجموع اجزاى علت تامه که یکى از آنها اراده و اختیار انسان است فعل را خواسته و ضرورت داده است که در نتیجه، فعل، ضرورى و انسان نیز در آن مختار مى‏باشد؛ یعنى فعل نسبت به مجموع اجزاى علت خود ضرورى و نسبت به یکى از اجزاى خود که انسان باشد اختیارى و ممکن است.

نتیجه اینکه: استناد وجود افعال اختیاری انسان به خدا منافاتی با استناد آنها به خود وی ندارد، زیرا این استنادها در طول یکدیگرند و تزاحمی با هم ندارند.

بنابر این، کارهای اختیاری انسان بی نیاز از خدای متعال و خارج از قلمرو اراده او نخواهد بود و چنان نیست که یا باید مستند به اراده انسان باشند یا مستند به اراده خدا؛ زیرا این دو اراده در عرض یکدیگر و مانعة الجمع نیستند و تأثیر آنها در تحقق کارها، علی البدل، انجام نمی گیرد، بلکه اراده انسان مانند اصل وجودش وابسته به اراده الهی است و اراده خدای متعال برای تحقق آن ضرورت دارد.

قرآن و اختیار انسان

آیات فراوانى از قرآن بر آزادى و اختیار انسان گواهى مى دهند كه مى توان آن ها را به چند دسته تقسیم كرد:

1 ـ آیـات مـربـوط بـه رسـالت پیامبران و دعوت انسان به آیین حق با انذار و تبشیر؛ اگر از نظر قرآن ، انسان مختار و آزاد نمى بود، ارسال پیامبران و دعوت آنان بیهوده مى بود.

2 ـ آیـاتـى كـه به صراحت از اختیار و آزادى انسان در پذیرش یا نفى ایمان سخن مى گویند؛ مانند آن جا كه خداوند مى فرماید: اِنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفُوراً «ما راه را بدو نمایاندیم ، خواه شاكر باشد و [پذیرا گردد] یا ناسپاس ». (دهر (76)، آیه 3)

3 ـ آیاتى كه ایمان اجبارى را خواست خدا نمى دانند و آن را نكوهش مى كنند. مانند: وَ لَوْ شاءَ اللّهُ ما اَشْرَكُوا «و اگر خدا مى خواست [همه به اجبار ایمان مى آوردند، و] هیچ یك مشرك نمى شدند.» (انعام (6)، آیه 107)

4 ـ آیاتى كه پیامبران را تنها دعوت كننده ، راهنما و ترساننده مى شمرند. مانند: َفذَكِّرْ اِنَّما اَنْتَ مُذَكِّرٌَ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ (غاشیه (88)، آیات 21 ـ 22) پس، تذكر بده كه تو تنها تذكر دهنده اى ! (و) بر آنان سلطه ندارى .

5 ـ آیاتى كه انسان را همواره در معرض ابتلا و آزمایش مى دانند: روشن است كه آزمایش ‍ و ابتلا آن گاه خردمندانه است كه انسان ، مختار و صاحب اراده و آزاد باشد.

خلاصه سخن اینکه:

در كـنـار ایـن مباحث که گفتیم باید توجه داشت كه اصولاً رمز بـرتـرى انـسـان بـر آفـریدگان دیگر در داشتن همین توان انتخاب است و ملاك ارزشمند بودن افعال آدمى در همین جاست ، و گرنه موجودى كه تنها یك راه در پیش دارد و آن را بدون اختیار مى پـیـمـایـد، شـایـسـتـه پـاداش و كـیـفـر نـیـسـت .امـا انـسـان بـه دلیـل ایـن كـه آگـاهانه مى تواند راه هاى نادرست را برگزیند، ولى برنمى گزیند و در راه راست گام مى نهد، شایسته پاداش و بزرگداشت است.

بخش اعتقادات شیعه تبیان

منابع:

یکصد درس از زندگانی امام علی علیه السلام ـ پژوهشکده تحقیقات اسلامی

سایت رشد

سایت اسلام کوئیست