تبیان، دستیار زندگی
عصر كلینی را بایدعصر حدیث نامید. زیرا نهضتی كه برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسرممالك اسلامی را فرا گرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او فراگیرند و براندوخته های خویش بیفز
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ثقه الاسلام كلینی

ثقه الاسلام كلینی

عصر كلینی را بایدعصر حدیث نامید. زیرا نهضتی كه برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسرممالك اسلامی را فرا گرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از اینمحفل به آن محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او فراگیرند و براندوخته های خویش بیفزایند.

مقدمه

فاصله كٌلَین تا خمین یازده قرن بیش نیست اماخدا می داند كه در این گذرگاه تاریخ چه تازیانه ها كه بر پیكر ابرار نخورد و چه سرها كه ابرار بردار نرفت ؛ تا سنگ بنایی را كه كلینی نهاد خمینی به پایان رساند.كلینی و خمینی هر دو سر یك رشته اند با یك خصوصیت و آن اینكه هر دو از خویش ‍ هیچ چیزی نگفتند تا زبان گفت خدا گفت و تا قلم نوشت خدا نوشت.

از زندگی كلینی جز«كافی»چیزی در دست نیست.كافی شناسنامه كلینی است و كلینی را باید در آیینه كافی به تماشا نشست . كافی قله ای است كه بدون فتح آن اجتهاد ممكن نیست و اقیانوسی است كه بدون عبور از آن فهم معارف دین میسر نیست . ایمان ، نور و زهد و پارسایی گردآورنده مهمترین كتاب حدیثی شیعه - ثقة الاسلام كلینی - را به تماشا می نشینیم . سر بر در خانه اش می ساییم ونسل جوان ایران اسلامی و دنیای اسلام را به بهره گیری از حرارت و فروغ آفتاب حدیث فرا می خوانیم.

میلاد آفتاب

در زمانی كه صدایی جز صدای سم اسبان بنی عباس در سرزمین ایران یعنی قلب تشیع - روستای«كلین»[روستایی در 38 كیلومتری شهر ری] در خانه ای آكنده از عشق اهل بیت علیه السلام كودكی متولد شد كه تاریخ حیات او با غیبت صغری عجین شد محمد نامی بود كه یعقوب بن اسحاق برای فرزند خویش برگزید واذان و اقامه اولین كلماتی بودند كه گوش او را نوازش دادند اولین كلاس درس او دامان پاك و پر مهر مادری عطوف و عفیف بود محمد مراحل ابتدایی علوم اسلامی را نزد پدر ودایی بزرگوارش علی بن محمد بن ابراهیم بن آبان كه از استادان علم حدیث بود گذراند.وی پس از گذراندن دوران آغازین تحصیل و آشنایی با منابع رجالی و حدیثی از كلین مهاجرت كرد و با كوله باری از معرفت و شناخت مكتب اهل بیت علیه السلام برای شكوفایی خلاقیتهای درونی و سیراب شدن از دریایی بی پایان علوم وحی و پیمودن كمالات اخلاقی وانسانی به ری وارد شد اگر چه فاصله 38 كیلومتری كلین تا ری برای او كه با زادگاه خویش وداع همیشگی كرد مسافتی طولانی بود و غم غربت و دوری از خانواده آزارش می داد اما برای كسی كه برای خدا گام بر می دارد و برای خدا زندگی می كند این همه آسان است.

گزینش هدف

در هنگام ورود كلینی به ری بیشتر مردمان این شهر ازپیروان مذاهب حنفی و شافعی بودند اما به دلیل وجود شیعیان دلباخته ای در اطراف این شهر، اكثرا اهل تسنن ری همواره تحت تاثیر اخلاق و رفتار اسلامی آنها قرار داشتند.از این رو دیار به شهری شیعه نشین معروف بود.ری در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگون در كنار هم و در آرامش ‍ كامل در آنجا به حیات ادامه می داد اما این آرامش گاه دستخوش حركتهای سیاسی می شد فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش ازدیگران سرمایه گذاری كرده بود و به ترویج و تبلیغ تفكر و آراء خود می پرداخت از اینرو ری به نقطه برخوردآراء و اندیشه های فرقه اسماعیلیه و مذاهب شافعی ، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. كلینی در این زمان در كنار گذراندن تحصیلات خود نه تنها به عقاید و اندیشه های دیگر مذاهب و فرقه ها آشنا شد بلكه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه ها كه می رفت تشیع را ازمسیر واقعیش خارج كند پی برد او درد را شناخت و درمان را تشخیص داد. درد، جدایی مردم از سخنان اهل بیت علیه السلام و دارو، رساندن این سخنان به مردم بود او در این زمان هدف خویش را بررسی می كرد و به دور از هیاهو مسیر خود را مشخص و تصمیم گرفت به فراگیری و نوشتن آنها بپردازد از این رو در محضر استادان بزرگی چون«ابوالحسن محمد بن اسدی كوفی ساكن ری»به فراگیری حدیث پرداخت در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود گذشتگی بسزایی نشان داد. او بیشتر وقت زندگی خود را صرف حدیث كرد. اما با این حال از واقعیتهای اطراف خویش و ازمسائلی كه شیعیان اطراف خویش و از مسائلی كه شیعیان با آن دست به گریبان بودند،غافل نبود. او از كسانی نبود كه عزلت گزیند و فقط به فكر نجات خویش باشد، بلكه دردورانهای پر آشوب همگام و همراه با جامعه شیعی بود. در دورانی كه «قرمطیان» با عقاید التقاطی خود، كه مخلوطی از عقاید زردشتی ، مانوی و اسلامی بود به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداختند، كلینی با شجاعت شیعی خویش عقاید آنها را به نقد كشید و برای آگاه كردن شیعیان ازاین حركت انحرافی كتاب«الرد علی القرامطه»را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.

عصر كلینی را بایدعصر حدیث نامید. زیرا نهضتی كه برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسرممالك اسلامی را فرا گرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او فراگیرند و براندوخته های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود كه می توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر كه زمانش به حدود تقریبی یك قرن می رسد كتابهای شش گانه حدیثی اهل سنت (صحاح سته) تدوین شد.

كلینی در این عصر مشغول و نوشتن احادیث بود در این زمان شاگردان امام هادی علیه السلام ، امام حسن عسكری علیه السلام و امام رضا علیه السلام هنوز زنده بودند. اما از آنها جزكتابها و جزوه های نیز در همین عصر از بین رفت.

خطر نابودی احادیث ، این میراث گرانقدر پیامبر علیه السلام و اهل بیت علیه السلام هر لحظه احساس می شد. زیرا باوفات این حاملان احادیث و غیبت امام زمان علیه السلام شیعیان از این سخنان گرانبها محروم می شدند.

كلینی با شناخت عصر خود و موقعیت حساس زمانی و درك اینكه تشیع اگر از این مرحله به سلامت بگذرد برای همیشه از انحراف و التقاط رهایی یافته است ،برای تكمیل هدف و رسالت خویش به قم شهر محدثان و شاگردان اهل بیت علیه السلام مهاجرت كرد. در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینه ای به نقل حدیث می پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند كه بدون واسطه از زبان ائمه علیه السلام حدیث شنیده بودند .وجود این فرزانگان موجب شد كه عاشقان كلام اهل بیت علیه السلام به این شهر مهاجرت كنند و كلینی یكی از این افراد بود. او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری ،احمد بن جعفر بن عیسی اشعری ، احمد بن جعفر حمیری (مۆ لف كتاب قرب الاسناد) و فرزنداو محمد بن عبدالله حمیری به فراگیری حدیث پرداخت .اما در این میان به رادمردی برمی خوریم كه كلینی را با او و او را با كلینی می شناسیم كسی كه نامش در یك سوم با كافی سلسله سندهای روایات كافی است.شخصیتی كه نامش ‍ با كافی جاودانه شد. محدثی كه در اسناد بیش از هفت هزار و یكصد و چهل روایت كافی (7140) چون ستاره می درخشد.او علی بن ابراهیم قمی است كه كتاب تفسیر او پایه تفسیرهای تشیع گردید. و شاید اگركلینی پروانه وار به گرد شمع وجود او نمی چرخید و او را لحظه ای چه در حال بیماری وچه در حال بیماری و چه سلامت در خانه و مدرسه رها می كرد و از او غافل می ماند،روایات و احادیثی كه سلسله سندش به او ختم می شود چون دیگر آثار او برای همیشه ازمیان می رفت. اما كلینی این اقیانوس حدیث را رها نساخت. او كه تشنه كلام اهل بیت علیه السلام بود جرعه جرعه نوشید و به این نوشیدن اكتفا نكرد بلكه دریایی از این كوثر عشق را برای شیعیان پس از خود به یادگار نهاد.

هجرتی دیگر

گرچه قم مركز تشیع به شمار می رفت و هر چه جوینده كلام اهل بیت علیه السلام را سیراب می كرد اما عطش سیری ناپذیر كلینی او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترك كند.روستاها و شهرهای زیادی بودكه كلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان كوفه یكی از مراكز بزرگ به شمار می رفت و كمترمحدث و یا محققی بود كه در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آنجااستفاده ای نكرده باشد.

كوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام به شمار می رفت كه همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می پرداختند.از این رو هریك از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپاداشته بودند و به نقل احادیث خویش می پرداختند .«ابن عقده»یكی از كسانی بود كه در این شهر سكونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث به شمار می رفت و حافظه قوی او موجب شده بود كه آیتی از آیات حافظه درجهان شود.

بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او كسب علم می كردند او اگر چه نظر مذهبی«زیدی جاردی»بود اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود كه همه مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند كلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده كرده ،از او روایاتی فرا گرفت.

ثقة الاسلام كلینی پس از كسب علم وحدیث از دهها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان ، سرانجام به بغداد رسید.او درمسافرتهای خویش ‍چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته و تصویری از شیعه واقعی رادر اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود كه هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود.شیعیان به او افتخار می كردندو اهلسنت به دیده تحسین به او می نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او در اندك مدتی موجب شدكه هم شیعه و هم اهل سنت در مشكلات دینی به او مراجعه كنند، به طوری كه عامه و  خاصه در فتاوا به او روی می كردند و به همین سبب او اولین كسی بود كه به لقب ثقة الاسلام شهرت یافت.

كلینی نام آورترین شخصیت عصر خود بود. عصری كه اوج تلاش محدثان و عالمان بزرگ و حتی عصر چهار نایب خاص امام زمان علیه السلام بوده است . در این عصر به دلیل محدودیتها و ممنوعیتهای اجتماعی این بزرگان ، مسئولیت فرهنگی و علمی تشیع بر دوش كلینی بوده است.

تالیف كافی

بغداد برای كلینی سرزمین تالیف بود. وی در آنجا فرصت یافت تااندوخته های سالها رنج و مشقت را در مجموعه ای گرد آوری كند او كه كمبودهای جامعه شیعی را به خوبی درك كرده بود و می دید كه با غایب شدن امام زمان (عج ) و دسترسی نداشتن همه شیعیان به نواب خاص آن حضرت ، جای كتابی كه در بردارنده تعالیم اسلامی وشیعی باشد، خالی است تلاش خود را در پی تنظیم احادیث گردآوری شده ، جهت داد و برای شیعیان دستورالعمل و كتاب مفسر و مبین تعالیم و احكامی باشد كه قرآن به صورت كلی بیان كرده است.

مجموعه كتاب«الكافی»)كه شامل اصول كافی (دو جلد)، فروع كافی (پنج جلد) و روضه كافی (یك جلد) است و در بردارنده شانزده هزار و یكصد و نود و نه (16199) حدیث ازپیامبر اسلام علیه السلام و ائمه معصومین علیه السلام می باشد - كتابی است كه كلینی در طی بیست سال تلاش ‍ خستگی ناپذیر به تالیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تاریخ اسلام به اثبات رساند. كاری كه او در مدت بیست سال برای تشیع به پایان رساندكاری بود كه شش تن از بزرگترین عالمان اهل سنت در مدت یك قرن برای مذهب خود انجام دادند و كتاب كافی مهمترین و نفیس ترین كتاب از مجموعه كتب چهارگانه حدیثی (كتب اربعه) مذهب تشیع است.

كافی در زمانی به تبیین ارزشهای اخلاقی واسلامی پرداخت كه اروپاییان دوران بربریت و وحشیگری را می گذراند و قبایلشان با قتل و غارت امرار معاش می كردند. زمانی كه آنها در جهل غوطه ور بودند و از علم چیزی نمیدانستند و عقل و علم را در دادگاههای تفتیش عقاید قرون وسطایی به محاكمه می كشیدند. اولین باب از اولین كتاب تشیع باعنوان عقل و آنگاه توحید و حجت ، ارزشهای الهی و انسانی را آموزش می داد. كتاب كافی را هر كسی از دیدگاه خود بررسی كرده است . بر كافی هم فیلسوف شرح نوشته است هم عارف و هم فقیه و این نشانه بزرگی و جامع بودن كافی است .

شرحهای مهم عبارت اند از:

1 -مرآت العقول از علامه مجلسی ، كه با دیدی فقهی نگاشته شده است.

2 -شرح صدرالمتاءلهین معروف به ملاصدرا، كه نگرش او نگرشی فلسفی و عرفانی ب احادیث است.

3 -كتاب وافی نوشته ملاحسین فیض كاشانی.

4 -شرح ملا صالح مازندرانی.

سبك كلینی

روش كلینی در ترتیب احادیث هر باب این است كه حدیث صحیح تر و روشن تر را در اول باب قرار داده و سپس به همین ترتیب احادیث مبهم و مجمل را ذكر كرده است. علاوه بر این ، كلینی دست به ابتكار دیگری زد كه تا قبل از آن در میان عالمان و محدثان معمول نبود و آن به كار بردن كلمه«عدة»به جای سلسله سندی است كه به راوی حدیث ختم می شود .از مسائلی كه موجب شد كلینی این رویه را در نقل حدیث پیش گیرد، مشهور بودن راویان سلسله سند و نیز كم كردن حجم كتاب و كمبود وقت بوده است.

«عدة»كلینی گاهی از احمد بن محمد بن عیسی ، گاهی از سهل بن زیادو زمانی از احمد بن خالد برقی روایت می نماید و اشخاص هر یك از این سه ، غیر ازاشخاص«عدة»دیگر میباشد. مثلا مراد او از«عده»در جایی كه به واسطه آن از احمد بن محمد عیسی روایت می كندعبارت از پنج نفر: محمد بن یحیی عطار،علی بن موسی كمیدانی ، داود بن كوره ، احمد بن ادریس علی بن ابراهیم بن هاشم است.

این روش رهگشای سایرعالمان و محدثان شد به طوری كه شیخ طوسی در كتاب رجال خویش این روش را برگزیدند وبه همین شیوه روایت را نقل كردند. علاوه بر این گاهی احادیثی بدون نام محدث و راوی و با عنوان«قد قال العالم»و یا«فی حدیث آخر»از كلینی نقل شده است كه جمعی از عالمان این احادیث را دلیلی بر وجود ارتباط بین كلینی و امام زمان (عج)دانسته و گفته اند«ممكن است كه كتاب كافی به نظر اصلاح آن حضرت رسیده باشد». و از كلام بزرگان نقل شده است كه امام زمان (عج ) فرموده اند:«الكافی كافلشیعتنا»،«كافی»شیعیان ما را كافی است.

كلینی در زندگی سراسر نور وپربار خود علاوه بر تدوین و تالیف مجموعه الكافی ، كتابهای الرد علی القرامة ،تفسیر رۆیا (تعبیر خواب)، مجموعه شعر (حاوی قصایدی كه شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیه السلام سروده اند)، كتاب رسائل ائمه علیه السلام و كتاب رجال را تالیف كرده است.

كلینی بر مسند تدریس

كلینی در مسیر تحقق ونگارش از تغذیه فكری شاگردانی كه به امید كسب علم از محضرش به بغداد سفر كردند لحظهای غافل نبود. او در باور كردن اندیشه خدایی شاگردانش از جان مایه گذاشت . بسیاری بزرگان از او روایت نقل كرده اند كه از آن میان احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری ، احمد بن احمد كاتب كوفی ، احمد بن محمد بن سعد كوفی ، ابوغالب احمد بن محمد رازی ، عبدالكریم بن عبدالله بن نصر بزار تنسی ، علی احمد بن موسی دقاق ، محمد بن مطلب شیبانی ، محمد بن علی ماجیلونه ، محمد بن عصام كلینی ، جعفر بن محمدبن قولویة قمی مۆ لف كتاب كامل الزیارات ، هارون بن موسی تلعكبری ، محمد بن احمد صفوانی و محمد بن ابراهیم نعمانی را می توان نام برد.

عروج كلینی

كلینی پس ازهفتاد سال زندگی كه بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنجها و غربتها برای تدوین كتاب كافی بود از این جهان عروج كرد. او غروب نكرد بلكه با كتاب ارزشمند كافی همواره در آسمان تشیع پرتو افشانی می كند. او گرچه در قفس دنیا زیست اما در فضای بهشت تنفس می كرد چرا كه همه لحظه های عمرش را با كلام اهل بیت علیه السلام سپری كرد. وسرانجام در ماه شعبان سال 329 ق عروج كرد. و نه تنها شیعیان بلكه پیروان دیگر مذاهب اسلامی را سوگوار و بغداد را با رفتنش یكپارچه ماتم كرد.ابوقیراط محمد بن جعفر حسنی یكی از بزرگان بغدادبر پیكر مطهرش نماز خواند و شیعیان با دلی پر اندوه پیكر مقدس او را در باب كوفه بغداد در بازار كوفه و در نزدیكی پل به خاك سپردند.

سلام بر كلینی روزی كه تولدیافت و روزی كه در آسمان دنیای درخشید و عروج كرد و روزی كه در پیشگاه ذات اقدس اوبر انگیخته می شود.


منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان