محمدبن شاذان قمی

طلیعه

از منظر عقل و دین، دانشمندان و فریختگان جامعه، همانند ستارگانی هستند كه در آسمان دانش و فرهنگ، از درخشش ویژه ای برخوردارند. در قرآن كریم برای این ستارگان سه ویژگی مورد عنایت قرار گرفته است:

الف - هدایت گری

ب - زینت بخشی آسمان

ج - راندن نیروهای شیطانی از جایگاه رفیع فرشتگان.

دانشوران راستین و دین باور، این سه خصوصیت را دارا هستند. آنان مرزداران عقیده و باورهای دینی ملت اند و شبهات دشمنان اسلام و فتنه آنان را كه برای ایجاد انحراف در دین ایجاد می شود، برطرف می سازند.

در این نوشتار تلاش می كنیم با زندگی ابن شاذان قمی، یكی از ستارگان حرم اهل بیت(ع) كه از سرزمین قم طلوع كرد و با دانش و اندیشه تابنك خود، بر غنای باورهای دینی افزود، آشنا شویم.

یادآوری یك نكته

بر صاحبان اندیشه و تحقیق، پوشیده نیست كه در میان محدثان و فقیهان شیعه، دو دانشمند به نام «ابن شاذان» شهرت دارند ؛ یكی ابن شاذان نیشابوری و دیگری ابن شاذان قمی.

درباره ابن شاذان نیشابوری به جرأت می توان گفت كه او یكی از بزرگترین و برجسته ترین عالمان شیعی (سده سوم ه . ق) است كه زندگی پر بار خویش را در راه دفاع از اسلام ناب و تشیّع علوی سپری كرد و در این راه ضمن تحمل زحمات فراوان، كتاب های پربار و عمیقی از خود به یادگار گذاشت، نام او «فضل»، كنیه اش «ابومحمد»، مشهور به نیشابوری و شهرت اصلی اش ابن شاذان نیشابوری است. پدرش شاذان از یاران حضرت جواد(ع) و از نزدیكان و شاگردان یونس بن عبدالرحمن شمرده شده است.

بی گمان فضل بن شاذان یكی از چهره های شاخص و عظیم شیعه است كه در حوزه فقه، كلام و حدیث، جایگاهی والا داشت، از این رو تمام رجال شناسان به نیكی از وی یاد كرده اند. و آن گونه كه از نوشته های دانشمندان بزرگ شیعه به دست می آید، فضل از یاران حضرت هادی و عسكری(ع) است.

شیخ طوسی می نویسد:«او فقیهی متكلم و جلیل القدر است.»

نجاشی عقیده دارد:«فضل، محدثی مورد اطمینان و یكی از فقیهان و متكلمان شیعی است. این شخصیت بزرگوار در میان شیعیان چنان عظمتی دارد كه نیازی به توصیف او احساس نمی شود و كشی گفته است فضل بن شاذان 180 كتاب تألیف كرده و بخشی از آن كتاب ها به ما رسیده است.»

علامه حلی نیز پیرامون فضل چنین می نگارد:

«فضل بن شاذان نیشابوری عالمی موثق، موجه، بزرگوار، فقیه و متكلم است. او منزلت والایی در مذهب شیعه دارد و رئیس طائفه شیعه است.»

تألیف

فضل بن شاذان یكی از معدود دانشمندانی است كه كتاب هایی گران سنگ و ارزشمند از خود به یادگار گذاشت، آثاری كه نشان از پویایی شخصیت و عمق اندیشه و اعتقاد والای او به امامان شیعه داد. تعداد كتابهای فضل را 180 جلد ثبت كرده اند كه در این بخش به ذكر نام تعدادی از آنها اشاره می كنیم:

الوعید، العلل، الرجعه، اربع مسائل فی الامامه، الملاحم الردّ علی الحسن البصری، الردّ علی محمد بن كرام، الاستطاعه، التوحید، المسح علی الخُفّین و الردّ علی المرجئه.

غروب آفتاب

فضل ابن شاذان پس از یك عمر تلاش در راه اعتلای حقیقت و تحمل آوارگی و هجرت در راه كسب دانش حدیث، سرانجام در نیشابور جان به جان آفرین تسلیم كرد و در سال 260 ه . ق به دیار پكان و اولیای دین پركشید. مرقد باعظمتش از آن روز تا كنون مشهور بوده و مورد توجه اهل دل قرار گرفته است.

ابن شاذان قمی

در این باره كه محدّث بزرگ شیعه، ابوالحسن محمد ابن شاذان قمی در چه سالی دیده به جهان گشود، اطلاع چندانی در دست نیست؛ امّا برخی از شواهد نشان می دهد كه این دانشور قمی در اواسط سده چهارم هجری پا به عرصه وجود نهاد. از جمله این شواهد می توان به كتاب گران سنگ او «مناقب امیرالمۆمنین(ع)» اشاره كرد كه در دو مورد، جعفر بن محمد بن قولویه قمی (صاحب كتاب كامل الزیارات) را به عنوان دائی خود نام می برد و از وی حدیث نقل می كند و ما می دانیم كه مۆلف كامل الزیارات در سال 369 یا 368 چشم از جهان فرو بست.

همچنین ابن شاذان در سال 374 ه . ق در مسجد كوفه، از استادش «ابن سَخْتَوَیْه» روایت شنیده است و استاد دیگرش «محمد بن حسن بن ولید» است كه در سال 343 از دنیا رفته و یكی دیگر از استادان او «هارون بن موسی» معروف به «تلعبكری» است كه در سال 385 ه . ق وفات یافت.

گرچه از این قرائن نمی توان تاریخ ولادت او را به طور قطعی مشخص كرد، ولی به صورت تقریبی می توان گفت كه این محدث بزرگوار شیعه در نیمه اول سده چهارم ه. ق پا به عرصه گیتی نهاده است.

خاندان

خاندان ابن شاذان قمی، از اشخاص صاحب نام و اصیل قم بودند و چندین دانشمند و فقیه از بین آنان ظهور كرد كه هر یك همانند مشعلی فروزان به اطراف خویش روشنی بخشیدند.

احمد، پدر ابن شاذان كه یكی از فقیهان و محدثان شیعی است و نامش در كتاب های رجال شناسی معروف است، خود از استادان فرزندش ابن شاذان بود.

نجاشی درباره او می گوید:

«احمد بن علی بن حسن بن شاذان، ابوالعباس، قمی، فقیه و دانشمند بزرگ شیعی كه در حوزه شناخت مقام و شأن امامان شیعه، منزلت بلندی داشت، دو كتاب زاد المسافر و الامالی را تألیف كرد و كتاب دیگری از او به یادگار نماند. من كتاب هایش را از فرزندش ابوالحسن نقل می كنم. خداوند هر دو را مشمول عنایت و رحمت خود قرار دهد.»

علامه ممقانی، بعد از نقل سخن نجاشی، می گوید:

«پدر بزرگوار ابن شاذان در نهایت درجه خوبی و نیكی است.»

استادان

ابن شاذان قمی دانش خویش را مرهون استادانی دانشمند از دانشوران شیعی و سنّی بود. تعداد این استادان را هفتاد نفر ذكر كرده اند و نام همه آنان در كتاب معروف او ذكر شده است. در این نوشتار تنها به نام چهره های شاخص و برجسته آنها بسنده می شود.

1 - پدر بزرگوارش احمد بن علی بن حسن بن شاذان.

2 - جعفر بن محمد بن قولویه. (متوفای 368 ه . ق).

3 - حسین بن هارون قاضی القضاه.

4 - محمد بن الحسن بن ولید قمی. (متوفای 347 ه . ق).

5 - هارون بن موسی تلعكبری. (متوفای 385 ه . ق).

6 - شیخ صدوق محمد بن علی بن الحسین. (متوفای 381 ه . ق).

7 - محمد بن عثمان بن عبدالله نصیبی.

8 - محمد بن سعید معروف به دهقان.

9 - محمد بن محمد مُرّه.

شاگردان

در كتاب تراجم شاگردان چندانی برای ابن شاذان نمی توان یافت؛ البته چند نفر از فرهیختگان شیعی و اهل سنّت كه از بزرگترین دانشمندان اسلامی بوده اند، از محضر وی بهره برده اند كه برخی از آنان عبارتند از:

1 - كراجكی (مۆلف كتاب كنزالفوائد) نام وی محمّد، كنیه اش ابوالفتح و شهرتش كراجكی است و بدون تردید او یكی از فرزانه ترین عالمان شیعی است و نامش در تمام كتاب های كلامی، روایی و فقهی مورد توجه عالمان شیعه قرار گرفته است. از جمله شهید اول در كتاب هایش از او به عنوان علامه یاد می كند.

كتاب مشهور او «كنز الفوائد» از معتبرترین كتاب هایی است كه در زمینه علم كلام و حدیث نوشته شده است؛ به قول علامه مجلسی: «هر كس كه در حوزه علم و كلام قدم نهاد، از این كتاب بهره برد و كتاب های دیگر او نیز در نهایت اعتبار است».

از مطالعه این كتاب به دست می آید كه مۆلف بزرگوارش در راه جمع آوری اخبار و روایات، مسافرت های فراوانی داشته و به كشورهای متعددی رفت و آمد داشته است، البته بیشتر اقامتش در مصر به ویژه شهر قاهره بود.

«یافعی» از بزرگان اهل سنّت می گوید:

«كراجكی در روزگار خویش رئیس مذهب شیعه بود و در سال 449ه.ق به دیدار حق شتافت و در جوار قرب او آرمید.»

2 - نجاشی، (صاحب كتاب رجال) دانشمند بزرگوار؛ نامش احمد، معروف به نجاشی، در نیمه سده چهارم هجری سال 372 ه . ق چشم به این جهان گشود و كم كم آثار هوش فراوان در چهره اش نمایان شد و آنچه استعداد این بزرگ مرد را شكوفا كرد، برخورداری از استادانی مانند شیخ مفید و سیّد مرتضی بود كه هر دو از مفاخر و نخبگان مذهب شیعه هستند؛ او از پرمایه ترین دانشوران شیعی است، به ویژه در دانش رجال شناسی و معرفتِ یاران امامان معصوم(ع) كه سخنش حجت و سند است و از روزگار رحلتش تا عصر ما، تمام دانشمندان و فقیهان شیعه، در این علم،وامدار تحقیقات و پژوهش های آن بزرگوارند و كتاب رجال او همانند چشمه ای جوشان و گوارا، كام تشنگان دانش رجال را سیراب می كند.

نجاشی سرانجام بعد از كوشش پیگیر و خستگی ناپذیر، برای شناساندن روایتگران امامان شیعه، در نیمه سده پنجم در سال 450 ه . ق در سن 78 سالگی زندگی دنیا را بدورد گفت و جان عاریت خویش را به حضرت دوست تسلیم كرد.

3 - ابوطالب زینبی، حسین بن محمد بن علی (متوفای: 512 ه . ق)

4 - احمد بن محمّد بكری حنفی معروف به اخطب خوارزم (متوفای: 528 ه.ق)

این دو شخصیت از زمره دانشمندان اهل سنّت شمرده می شوند.

ابن شاذان از منظر بزرگان

یكی از نشانه های فرهیختگی دانشوران، ستایشی است كه بزرگان تراجم و اصحاب اندیشه، از آنان به عمل می آوردند و چون ابن شاذان قمی در جایگاه بلند دانش و فضل قرار داشت، همگان او را ستوده اند. تعدادی از این تمجیدها را می خوانیم:

شیخ حرّ عاملی، نویسنده وسائل الشیعه:

«محمد بن احمد بن شاذان دانشمندی بلند مرتبه بود كه از شیخ صدوق روایت می كند.»

محمد باقر خونساری، نویسنده روضات الجنّات:

«دانشمند بزرگوار و استوانه نیرومند و با شخصیت شیعه، محمد بن احمد بن شاذان قمی است.»

میرزا حسین نوری:«عالم برجسته و فرزانه شیعی محمد بن احمد بن شاذان، پسر خواهر جعفر بن محمد بن قولویه قمی است.»

محدث قمی:

«ابن شاذان قمی یكی از برازنده ترین فقیهان شیعه و دانشمند موجّه و موثق روزگار خویش بود.»

علامه ممقانی:

«بدون شك ابن شاذان یك فقیه توانا و دانشمند مشهور است.»

سید محسن امین:

«ابن شاذان از استادان شیخ طوسی، فقیهی بزرگ، صاحب تألیفات و یكی از بزرگان اجازه است.»

آقا بزرگ تهرانی مۆلف الذریعه:

«كتاب مناقب از ابوالحسن محمد بن احمد بن شاذان قمی است. او استاد حدیث كراجكی (مۆلف كنز الفوائد) است.»

شاید بتوان گفت دقیق ترین ستایش از این استادِ فرزانه توسّط شاگرد برجسته اش كراجكی، اظهار شده است. او در سه قسمت از كتاب گرانقدر خود از ابن شاذان به عنوان استاد فقیه یاد می كند.كه خود نشانه ای دیگر از برجستگی ابن شاذان در فقاهت و دانش حدیث است.

آثار

ابن شاذان قمی تألیفات گرانسنگی از خود به یادگار گذاشت كه حتی در روزگار ما بخشی از آن آثار در دسترس محققان اسلامی است.

١-كتاب معروف او، كتابی است به نام «مأة منقبه» یا «مناقب امیرالمۆمنین و فرزندان گرامی او(ع)». شاگرد او كراجكی در كنز الفوائد می نویسد:

«من این كتاب را از استادم، در سال 412 ه . ق در مسجد الحرام روایت می كنم و او برای من كتابش را قرائت كرد.»

این كتاب یكی از مدارك كتاب بزرگ بحار الانوار علامه مجلسی است. علامه در بحارالانوار می نویسد:

«روایت می كنم از كتاب مناقب، تألیف دانشمند بزرگ، ابن شاذان قمی.»

صاحب وسائل الشیعه، هنگامی كه نام این اثر را می برد، می نویسد:

«این كتاب صد منقبت از مناقب و فضائل حضرت امیرمۆمنان(ع) را در بر دارد و هم اینك نزد من موجود است.»

علت تألیف كتاب مناقب

از مقدمه ای كه مۆلف بزرگوار بر كتابش نوشته است، چنین به دست می آید كه گویا بعضی از دوستداران حضرت امیر(ع) ازاو درخواست كردند كتابی در فضائل و مناقب حضرت علی بن ابیطالب(ع) بنویسد؛ لذا ابن شاذان در پاسخ او می نویسد:

«ای برادر! از من درخواست كردی كتابی در مقام و شأن و فضائل امیرمۆمنان(ع) به رشته تحریر در آورم، من به این نیاز شما پاسخ می دهم و این كتاب را كه شامل صد فضیلت از دریای بی پایان فضائل علی(ع) است، با استناد به دانشمندان اهل سنّت روایت می كنم. به این كتاب چنگ بزن و آن را حفظ كن. خداوند ما را به راه صواب و سداد رهنمون شود.»

2 - ایضاح دفائن النواصب.

3 - بستان الكرام.

4 - ردّ الشّمس علی امیرالمۆمنین(ع)

5 - كتابی در صحت خبر بالا رفتن امیرالمۆمنین بر دوش مبارك پیامبر اسلام برای شكستن بت های خانه كعبه.

گلچینی از بوستان فضائل علی(ع)

1 - علی آفتاب تابان

با واسطه از ابوهریره نقل می كند:

«نزد رسول خدا(ص) بودم. ناگهان دیدم علی از دور نمایان شد و به سوی ما آمد. رسول كرم(ص) فرمود: ابوهریره! می دانی این شخص كیست؟ گفتم: او علی بن ابیطالب است.

پیامبر فرمود: او دریای مواج و خورشید تابان است. دستان او از رود فرات سخاوتمندتر و قلب او از تمام جهان وسیع تر است. هر كس كه دشمن او باشد، از رحمت خدا دور باد.»

2 - شأن علی(ع)

با واسطه از سلمان نقل می كند:

«از پیامبر(ص) شنیدم كه می فرمود: شما را به علی بن ابیطالب توصیه می كنم. به دامن او چنگ بزنید، او مولای شما است. او را دوست بدارید، بزرگ شما است. از او پیروی كنید، دانشمند شما است. او را احترام كنید، پیشوای شما به سوی بهشت است. او را بزرگ شمارید. هر زمان كه شما را به كاری فرا خواند، دعوت او را لبیك بگویید. اگر به شما فرمان داد، از او فرمان برید. او را دوست بدارید و احترامش كنید و آنچه درباره علی گفتم، همه را خدایم دستور داده است تا به شما امّت برسانم.»

3 - دوستی با علی(ع) با واسطه نقل می كند كه رسول كرم(ص) فرمود:

«هر كس علی را دوست بدارد، خداوند نمازها و عبادات او را قبول می كند و دعای او را به اجابت می رساند. هر كس علی را دوست بدارد، خداوند به تعداد هر رگی كه در بدن دارد، به او بهشت عطا خواهد كرد. هر كس آل محمد(ص) را دوست بدارد، از حساب میزان و صراط در امان است. و آن كه با آل محمد(ص) دشمنی ورزد، روز قیامت كه به صحنه محشر حاضر می شود، بر پیشانی او نوشته شده است: «آیس، من رحمة الله»؛ مأیوس از رحمت خدا.»

4- اسم های علی(ع) در قیامت

با واسطه از رسول الله(ص) روایت می كند كه حضرت فرمود:

«وقتی كه روز قیامت شود، علی بن ابی طالب را با هفت نام صدا می زنند؛ یا صدیق، یا دالّ، یا عابد، یا هادی، یا مهدی، یا دالّ: دلالت كننده به راه راست.فتی ، یا علّی! تو و پیروانت بدون حساب داخل بهشت شوید.»

5 - وزیر پیامبر كرم(ص)

در مناقب از رسول كرم(ص) نقل می كند كه آن حضرت چنین دعا فرمود:

«خداوندا! برای من یك وزیر از اهل آسمان و یك وزیر از اهل زمین قرار بده!.» و خداوند به حضرت وحی كرده كه: «وزیر تو از آسمانیان جبرئیل و از اهل زمین علی بن ابیطالب(ع) است.»

6 - پنج گروه جهنّمی

با واسطه از حضرت رضا(ع) روایت می كند كه آن بزرگوار از پدران خود از حضرت رسول كرم(ص) نقل فرمود:

«پنج گروه هستند كه در جهنم شعله های آتش آنان [كه آنان را می سوزاند،] خاموش نمی شود: 1 - آن كس كه به خدا شرك ورزد. 2 - مردی كه پدر و مادر خود را آزار دهد و آنان را از خود برنجاند. 3 - آن كس كه نزد ستمگری بر ضد برادر دینی خود بدگویی كند كه این كار موجب كشته شدن آن مسلمان به دست آن ستمگر شود. 4 - مردی كه انسان بی گناهی را بكشد. 5 - آن كس كه مرتكب گناه شود و گناهان خود را از ناحیه خدا بداند.»

غروب ستاره

همان طور كه از سخن كراجكی به دست می آید، ابن شاذان تا سال 412 ه . ق زنده بود، ولی این كه دقیقاً در چه سالی و در كجا وفات یافت، برای ما روشن نیست. در هر صورت این فقیه وارسته و محدّث بزرگ، پس از یك عمر تلاش مخلصانه در راه نشر آرمان امامان معصوم(ع) و ترویج فضائل امیرمۆمنان(ع) وفات یافت. روحش شاد و یادش جاوید باد.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان