ساعتی از جنس طبیعت؛ بی کلاهبرداری!

فنجان یک کاسه کوچک است که دارای یک سوراخ در وسط و چند درجه و میزان در داخل آن است. برای کار با فنجان، آن را درون یک ظرف بزرگ آب قرار می دادند.

طریقه‌ی کار فنجان یا ساعت آبی

میر آب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر‌شدن و غرق‌شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (7 دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق‌شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشته است، تا تعداد فنجان‌ها و زمانی که سهامدار قنات آب برای باغ خود یا زمین می‌برده را دقیقاً حساب کند.

مثلاً اگر 10 سنگ درون کیسه باشد یعنی 10 فنجان یا معادل امروزی 75 دقیقه آب قنات را فرد استفاده کرده‌است. اگر فردی 10 فنجان سهم از قنات داشته باید (معادل امروزی هفتاد و پنج دقیقه) یعنی مدت زمانی که 10 فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود‌‌ رها می‌کرده است و با اعلام جار زدن و یا شیپور زدن یا یک صدای قراردادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل می‌کرده است.

معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده است. اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.

کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به طور منظم یادداشت می‌کرد در یادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر 328 پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار و یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع می‌شود و...

ساعت آبی، ساعتی است که در ابتدا برای تعیین دقیق زمان استفاده آب قنات سهامداران اختراع شد ولی بعدها برای تعیین بزرگترین روز سال، بزرگترین شب، طولانی ترین روز، روز برابری شب و روز و تعیین اوقات شرعی در دوره اسلامی بکار برده شد. این ساعت قدمت دست کم 2500 سال دارد از ابتدای ساخت قنات گناباد مورد استفاده بوده‌است.

مدیریت این ساعت آبی توسط دستکم دو نفر در شبانه روز انجام می‌شده و دقیقه‌ها بر اساس تعداد پر آب شدن فنجان و با تعدادی تشله یا سنگ گرد محاسبه می‌شده‌است.

ساعت آبی تنها فن مهم علمی است که کاربرد میدانی دقیقی داشته و از چند هزار سال تا 50 سال قبل مورد استفاده بوده است. فنجان یا ساعت آبی ابزار و تکنیک بسیار ساده و در عین حال بسیار مهم و حیاتی در زندگی و کارکرد عملی مردم داشته است و هرگز جنبه خرافاتی پیدا نکرده است.

ساعت های نوین

با پیشرفت علم و دانش بشری، بتدریج ساعتهای دقیق تر مکانیکی، وزنه ای، فنردار، برقی، باطری دار و کامپیوتری جای ساعتهای آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند. مخصوصاً از زمان استفاده انسان از فنر جهت راه انداختن چرخ های دندانه دار، که به ساعت شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصل هستند.

مهم ترین ویژگی ساعت آبی و تکنولوژی های شبیه آن را می توان در این دانست که اساس اختراع آنها، برای برقراری عدالت بین مصرف کنندگان آب بوده است. همین مسئله که به جای فنر و باطری و وزنه و چرخ دنده، انسان با الهام از طبیعت، یک فناوری طبیعی اختراع می کند، زیباترین اصل این تکنولوژی هاست.