آبی که به این آسانی‌ها هدر نمی‌رفت...
در کانال قنات رشته چاه هایی وجود دارد که همگی از «چشمه مادر» سرچشمه می گیرند، و از طریق قنات به یکدیگر راه پیدا می کنند. در نهایت آب قنات به مصارف مختلفی از جمله کشاورزی و آبیاری می رسد. این کانال ممکن است تا رسیدن به سطح زمین هزارها متر به طول بیانجامد و سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت و کار روی زمین می‌آیند که به این محل دهنه کاریز یا سر قنات می گویند.
قنات عمری برابر تاریخ کهن ایران، یعنی هزاران سال، دارد. به دنبال اختراع قنات توسط ایرانیان، ساعت آبی و آسیاب آبی نیز اختراع گردید. هرچند امروزه کاهش یافتن استفاده از قنات، کمی نگران کننده است اما هنوز هم این روش استفاده از آب، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی رکن اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است.
این اختراع بی نظیر در جهان، برای جمع آوری آب های زیرزمینی استفاده می شود و بعد آب را به سطح زمین هدایت می کند تا به مصارف مختلفی چون آبیاری زمین ها و شرب و زراعت و ... برسد؛ و تمام این پروسه به ساده ترین شکل ممکن صورت می گیرد.
ابزار و وسایل حفر قنات
حفر قنات به معنای سنتی آن نیازی به ابزار خاصی ندارد و بسیار ساده می شود یک قنات حفر کرد. هرچند در سال های اخیر و با توجه به پیشرفت تکنولوژی، ابزار حرفه ای تری نیز به کار گرفته می شود، اما در مناطق و شهرهای سنتی هنوز از همان ابزار قدیمی استفاده می شود.
فناوری‌های حفر قنات در اینجا به شرح مختصری از حفر قنات می پردازیم، و در مطلب بعد حرفه ای تر نحوه ی حفر قنات را توضیح خواهیم داد:
در قدم اول باید به دنبال مکان مناسب برای حفر قنات بگردیم. منطقه مورد نظر طبیعتاً باید آبخیز باشد. یک راه تشخیص آبخیز بودن زمین، وجود چشمه ی طبیعی در آن منطقه است.
راه دیگر تشخیص قابلیت زمین، توجه به پوشش گیاهی منطقه است. جایی که پوشش گیاهی انبوه باشد، آبخیز است و عمق آب آن مناطق کم است؛ یا مثلاً زمینی که روی سنگ هایش گیاه روییده باشد. همچنین دیدن جانوران مختلف مثل قورباغه و حلزون، نشانه ی وجود آب است!
از رنگ زمین نیز می توان خیلی چیزها فهمید! کوه های سیاه که سنگ های گلی داشته باشند، و کوه های سبز و زرد و سرخ که سنگ نرم داشته باشند، نشان از وجود آب دارند.
مزایای قنات
* سیستم استخراج در کاریز طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. هیچ ابزار خاصی و تکنولوژی پیچیده ای در این امر دخالت ندارد.
* در مجموع آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود.
* آب قنات قطعی ندارد! دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و زراعت و در مواقع نیاز به آب قطع نمی‌شود.
* منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شوند و استفاده طولانی دارند، هر چند به طور دائم آب‌ها خارج می‌گردند.
معایب قنات
* حفر قنات در هر مکانی امکان پذیر نیست و عوامل زیادی در آن نقش دارد. مثلاً در زمین‌های هموار و نواحی‌ای که زمین شیب کافی ندارد و یا زمین سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست.
* آب کاریز، به طور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. به همین خاطر کاریز مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود.
* در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آب خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل کاریز وجود ندارد.
راضیه کتابچی
بخش دانش و زندگی تبیان
