بادگیر؛ به همین سادگی؟!

(قسمت اول)

در كشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است.

بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، جزیی از ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب است که با قرار گرفتن در مسیر باد و هدایت کردن آن، در کاهش دما نقش مۆثری دارد. این روش به نوعی طبیعی ترین روش تهویه ساختمان است.

بادگیرهایی که در سراسر ایران در شهرهای مختلف وجود دارند، اشکال و انواع گوناگونی دارند که این تنوع هم به دلیل زیبایی و هم به دلیل تأثیر موقعیت جغرافیایی بر سرعت و جهت باد است. حتی بادگیرهای یک شهر مانند یزد به عنوان مثال، بسیار متنوع می باشند و انگار هیچ دو نوع بادگیری وجود ندارد که دقیقاً مانند هم طراحی شده باشند! هر ساختمان در یزد، با توجه به موقعیت آن، نقشه ی زمین، سلیقه ی معمار و ... بادگیری متفاوت دارد.

به طور کلی در ایران بادگیر با پلان دایره، شش ضلعی، هشت ضلعی، مربع و مستطیل دیده می شود. هم چنین از نام‌های باستانی و گوناگون بادگیر، مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواكپ‌ برمی‌آید كه پدیده‌ای بس كهن است.

نحوه ی کار کردن بادگیر به زبان ساده این چنین است: هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند و با تشت‌های آبی که درون آن‌ها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک می‌کنند و به داخل خانه هدایت می‌کنند. در واقع باد پس از برخورد با سطوح فوقانی بادگیر، به دالان‌هایی هدایت می‌شود كه با سطح آب داخل حوض‌خانه برخورد كرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنك می‌كند و در مناطق مرطوب باد فقط از كانال‌های خشك عبور می‌كند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌كند.

اجزاء بادگیرها

بادگیرها از قسمت های مختلفی تشکیل شده اند که برخی تنها به دلیل زیبایی به کار گرفته شده و برخی اجزاء در عملکرد بادگیر نقش ویژه ای دارند. این اجزاء عبارتند از:

تیغه: تیغه ترکیبی از خشت و آجر است که فضای کانال بادگیر را تقسیم بندی می کند. تیغه دو نوع دارد: تیغه ی اصلی و تیغه ی فرعی.

* تیغه ی اصلی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچک تر تقسیم می کنند.

* تیغه ی فرعی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیوارهای خارجی پیش می روند. تیغه های فرعی در نمای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان می شوند.

منفذ: منفذ عنوانی است که بر روی محل عبور هوا در فضای بادگیر گذاشته‌اند.

قفسه: قفسه رأس بادگیر است که مجاری عبور دهنده جریان هوا را شامل می شود.

ساقه: فضای حد فاصل قفسه و بام، ساقه نام دارد.

بادگیرها معمولاً یك طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند که این امر بستگی به شرایط اقلیمی و جغرافیایی آن منطقه دارد. به عنوان مثال در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند؛ ولی 50 کیلومتر ان طرف تر در شهر میبد، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند! دلیل اصلی این تفاوت این است که در میبد بادی که از سمت کویر می آید، گرد و غبار بسیاری با خود می آورد؛ در نتیجه بادگیرها باید پشت به این باد کویری، و رو به باد مطلوب بی گرد و غبار ساخته شود. ولی در یزد، چون بین دو رشته كوه قرار گرفته، بادهای كویری كمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.

از مزایای بادگیرها

* بادگیر از مظاهر و سمبل های علم و تمدن ایرانی است.

* منبع اصلی انرژی در فناوری بادگیر، انرژی تجدیدپذیر باد است که نگرانی از بین رفتن آن برای نسل های آینده وجود ندارد.

* از بادگیرها هم چنین به عنوان سردكردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنك نگهداشتن آبِ آب انبارها استفاده می شد. تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری از خانه ها مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنک بماند و دیرتر فاسد شود.

*  هرچند امروزه بادگیر در شهرهای شلوغ کارکرد قبل را نمی تواند داشته باشد، اما امروزه می‌توان از بادگیر به عنوان مكمل سیستم تهویه و سرمایشی ساختمان استفاده كرد و تنها زمانی كه باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساكنان باشد باید از تاسیسات مكانیكی بهره گرفت.

* بادگیرهای سنتی را می توان یک نمونه عالی هنر مهندسی به شمار آورد که در حالی که هوای بیرون بسیار گرم است و آتش از آسمان می بارد، بدون صرف هیچ گونه انرژی و تنها با طراحی مناسب سیستم هدایت هوا، شرایط خنک با تفاوت دمایی حدود 30 درجه با بیرون را فراهم می کنند. البته خالی از لطف نیست بدانید بادگیر کار تهویه فضاهای داخلی را نیز انجام می دهد.

                ادامه دارد...