زیر پوست طنز
مفهوم طنز و کارکردهای آن
دی گفت به طنز نجم قوال /کای بنده سپهر آبنوست
بسیاری طنز را(Satire) از اقسام هجو مینامند، با این تفاوت که در طنز معمولا مقاصد اصلاح طلبانه و اجتماعی مطرح است. مبحث دیگر نیز تفاوت طنز و کمدی است. در کمدی معمولا خنده به خاطر خنده مطرح است، اما در طنز خنده برای استهزاء است. بدین ترتیب طنز وسیله است نه هدف. در طنز کسی که مورد انتقاد قرار می گیرد ممکن است یک فرد خاص باشد یا یک تیپ یا یک طبقه یا ملّت و حتی یک نژاد. گاهی نویسنده قهرمان اثر را به سخره می گیرد، اما مراد او کسی یا کسانی بیرون از اثر ادبی است و بدین منظور حتی ممکن است از خود بدگوئی کند.
طنز تفکر برانگیز است و ماهیتی پیچیده و چند لایه دارد. گرچه طبیعتش بر خنده استوار است، اما خنده را تنها وسیلهای می انگارد برای نیل به هدفی برتر و آگاه کردن انسان. گرچه در ظاهر می خنداند، اما در پس این خنده واقعیتی تلخ و وحشتناک وجود دارد که در عمق وجود، خنده را می خشکاند و انسان را به تفکر وا می دارد.
طنز در ذات خود انسان را برمی آشوبد، بر تردیدهایش می افزاید و با آشکار ساختن جهان همچون پدیدهای دوگانه، چندگانه یا متناقض، انسان ها را از یقین محروم میکند.
طنز در ادبیات فارسی
در ادبیات کلاسیک فارسی، طنز در میان آثار نویسندگان دورههای مختلف به اشکال گوناگون وجود داشت. بسیاری معتقدند در صدر این افراد، عبید زاکانی مطرح است. عطار نیشابوری نیز در الهی نامه جنبههایی از طنز دارد. در شعر حافظ نیز به وفور رگههایی از طنز وجود دارد :
شیخم به طنز گفت حرام است می مخور
گفتم به چشم ، گوش به هر خر نمی کنم
با ظهور مشروطیت و ایجاد فضای نسبتاً باز مطبوعاتی، طنز بندهای تفریح های افراطی و سطحی را گسست و به عنوان نوع ادبی بسیار جدی، توجه بسیاری از نویسندگان و شعرای بزرگ را به خود جلب کرد. علی اکبر دهخدا، سید اشرف الدین قزوینی (نسیم شمال)، میرزاده عشقی و زین العابدین مراغه ای از پیشگامان طنز در ادبیات فارسی در دوران انقلاب مشروطه بودند. در نسل های بعدی محمدعلی جمالزاده، صادق هدایت، بهرام صادقی، منوچهر صفا، ایرج پزشکزاد نویسندگانی بودند که طنز را در برنامه کارشان داشتند.
در ادبیات فارسی طنز چه به صورت شعر و چه به صورت نثر، به صورت قطعات کوتاهی در دست است و فقط در سالیان اخیر و بعد از رواج رمان نویسی است که داستان های بلند مبتنی بر طنز پدید آمده است، مانند آثار طنز نویس معروف ایرج پزشک زاد و برخی از آثار صادق هدایت. بزرگترین طنز نویس در ادبیات قدیم فارسی، عبید زاکانی است که از او آثاری به نظم و نثر در طنز به جا مانده است. برخی از قطعات ایرج میرزا را هم می توان در جلگه طنز دانست.
دکتر اسماعیل آذر؛ مدرس دانشگاه و پژوهشگر ادبی اما حافظ را یکی از بزرگترین طنزپردازان کشور خطاب میکند وی در این باره به پایگاه خبری سوره مهر میگوید: آنچه که به عنوان طنز در کشور ما مطرح میشود گاه به شوخی و گاهی لودگی و گاهی لطیفههایی است که ممکن فردی را به خنده وا می دارد. اما به نظر من معنی اساسی طنز فارغ از این الفاظ میباشد. طنز آن است که خیلی زود دریافت نشود و خیلی زود آنرا دریافت نکنند. وی ادامه میدهد: طنز مقولهای است که امکان دارد انسان را به گریستن وا بدارد. الان روز است اما اگر قلم یک نویسندهای ثابت کرد در عینی که روز است شب میباشد این تضاد معنیاش طنز است. ما نمیتوانیم شوخیهای اجتماعی را طنز بدانیم. با این تعریفمیتوانیم حافظ در اوج طنز و از طنزپردازان بنام بدانیم. در زبان و شعرهای سنایی و عطار و حتی سعدی نیز رگههای طنز یافت میشود. این پژوهشگر ادبی همچنین به شعر طنز در بعد مشروطه سخن گفته، میگوید: هر وقت از نظم و نثر در شعر مشروطه صحبت میکنیم یعنی نزدیک شدن به مردم.شعرایی مشروطه شاعران بزرگی از نظر وزن و دانش بزرگ نیستند اما از آن جهت که خودشان را وقف مردم کردند قابل اعتنا است. طنز مشروطه به خلق و خو و جغرافیایی مردم نزدیک است. از شاعران به نام مشروطه باید ملک الشعرای بهار را نامید که طنزهایی زیبایی را دارد.البته در بعد مشروطه شعر بیشتر بازی زبان است تا به معنی واقعی طنز.
طنز فاخر چیست؟
طنز چندی است که در ادبیات ما با پسوندهایی چون طنز فاخر، طنز معقول و ...مطرح است. آیا این مفاهیم، با تعابیر آکادمیک و ادبی همراه است؟ مهرداد صدقی پژوهشگر طنز معتقد است که طنز فاخر دارای یکسری ویژگیهای مشخص است، وی در این باره میگوید: در واقع به طنزی فاخر میگوییم که در آن مضامین اخلاقی ماندگار باشد، همچنین طنز خلق شده مشمول زمان واقع نشود و عموم بتوانند به راحتی با آن ارتباط برقرار کنند.
این پژوهشگر طنز در این رابطه میافزاید: همگان از طنز مرحوم کیومرث صابری و نشریه وی گل آقا به نیکی یاد میکنند، زیرا این طنز توانسته بود که آیتمهای مذکور را رعایت کند.
طنز و رویکرد جهانی
شاید طنز در ظاهر یک رویکرد بومیگرایانه داشته باشد که تنها یک پدیده در آن کشور خاص برای مخاطب دارای مفهوم است، اما محسن سلیمانی پژوهشگر طنز معتقد است که تناقض در همه جای جهان با رگههای طنز همراه است. وی در این باره میگوید: همه انسانهای دنیا زمانی که در زندگی از تضاد و تناقض میشنوند و یا می خوانند برایشان جالب است، مثلا لورل و هاردی را هر فردی در هر جای دنیا که ببیند برایش جذاب و خندهآور است
در این میان صدقی پژوهشگر طنز نیز اذعان دارد که ترجمه آثار مکتوب طنز را برای مخاطب خارجی جذاب میباشد وی در این رابطه میگوید: داستاننویسی و رمان نویسی یک علم غربی و وارداتی است، ما در داستان جدی با همان تکنیکهای غربی روبهرو هستیم که برای مخاطب خارجی که خود واقف به ضمیر آن است چندان جذابیتی ندارد، اما در ترجمه آثار طنز خصوصا داستان و رمان طنز فرد خارجی به واسطه طنز با زاویههای و عمق زندگی یک کشور آشنا میشود که برای آنها جالب به نظر میرسد.
بخش ادبیات تبیان
منبع: پایگاه خبری سوره مهر