«فاخته» ،«باز» و «هدهد» در شعر عطار
منطق الطیر/ بخش چهارم
«فاخته» یازدهمین مرغی است که عطار معرفی می کند:
مرحبا ای فاخته بگشای لحن تا گهر بر تو فشاند هفت صحن
چون بود طوق وفا در گردنت زشت باشد بی وفایی کردنت
از وجودت تا بود مویی به جای بی وفایت خوانم از سر تا به پای
گر درآیی و برون آیی ز خود سوی معنی راه یابی از خرد
چون خرد سوی معانیت آورد خضر آب زندگانیت آورد
فاخته مورد خطاب قرار می گیرد و عطار به او می گوید: ای فاخته تو دهان بگشا تا هفت اسمان برای تو گوهر افشانی کند و چون طوق وفا در گردن توست بی وفا بودنت کار زشت و نادرستی است. اگر از وجود خودت فارق شوی به سوی خرد و معانی راهی خواهی یافت. و چون خرد تو را به سمت معانی رهنمون شود حضرت خضر برای تو آب زندگانی می آورد.
خه خه ای باز به پرواز آمده رفته سرکش سرنگون باز آمده
سرمکش چون سرنگونی مانده ای تن بنه چون غرق خونی مانده ای
بسته مردار دنیا آمدی لاجرم مهجور معنا آمدی
هم ز دنیا هم ز عقبی در گذر پس کلاه از سر بگیر و در نگر
چون بگردد از دو گیتی رای تو دست ذوالقرنین اید جای تو
مرحبا ای مرغ زرین خوش درآی گرم شو در کار و چون آتش درآی
هرچه پیشت آید از گرمی بسوز ز آفرینش چشم جانِ کل بدوز
چون بسوزی هرچه پیش آید تو را نزلِ حق هر لحظه بیش آید تو را
چون دلت شد واقف اسرار حق خویشتن را وقف کن بر کارِ حق
چون شوی در کارِ حق مرغِ تمام تو نمانی حق بماند والسلام
«باز» آخرین مرغی است که در این قسمت مورد خطاب عطار قرار می گیرد. عطار به او می گوید سرکشی نکن چرا که سرنگون می شوی تو وایسته به این لاشه و مرداری هستی که از دنیا نصیبت می شود و به همین دلیل است که چیزی از معنی نمی فهمی. از دنیا و آخرت بگذر و دوباره نگاه کن. وقتی که تو از دو عالم بگذری جایگاهت دست ذوالقرنین خواهد بود. سپس او را با عنوان «مرغ زرین» خطاب می کند و می گوید: مثل آتش شو و هر آنچه که در مسیرت قرار دارد را بسوز و از تمام آفرینش چشم بردار چرا که هر چیزی را که در مسیرت قرار میگیرد بسوزانی، بیشتر مورد لطف و عنایت حق قرار می گیری.زمانی که دلت به اسرار الهی واقف ش، تمام وجودت را در راه او بگذار چرا که اگر اینکار را انجام دهی، دیگر تویی وجود ندارد و تنها حق می ماند.
داستان اصلی سفر مرغان عطار از اینجا به بعد آغاز می شود:
مجمعی کردند مرغان جهان آنچه بودند آشکارا و نهان
جمله گفتند این زمان در روزگار نیست خالی هیچ شهر از شهریار
چون بود کاقلیم ما را شاه نیست؟ بیش از بی شاه بودن راه نیست
یکدگر را شاید ار یاری کنیم پادشاهی را طلبکاری کنیم
زانکه چون کشور بود بی پادشاه نظم و ترتیبی نماند در سپاه
پس همه با جایگاهی آمدند سر به سر جویای شاهی آمدند
تمام مرغان جهان جمع می شوند و با یکدیگر می گویند که در حال حاضر هیچ شهر و اقلیمی بی پادشاه نیست، چگونه است که اقلیم ما پادشاه ندارد؟ شاید اگر به یکدیگر کمک کنیم، بتوانیم پادشاهی برای خود پیدا کنیم. چرا که اگر کشوری بی شاه و بزرگ باشد دیگر هیچ نظم و ترتیبی آنجا کارساز نیست و به این شکل همگی به جستجوی پادشاه خود برخاستند.
پس از جمع شدن تمام مرغان، «هدهد» اولین کسی است که به میان جمع آمده و دیگران را مخاطب قرار می دهد.
هدهد آشفته دل پر انتظار در میان جمع آمد بی قرار
حلّه ای بود از طریقت در برش افسری بود از حقیقت بر سرش
تیزوهمی بود در راه آمده از بد و از نیک آگاه آمده
عطار هدهد را اینگونه به ما معرفی می کند که بی قرار به میان جمع مرغان می آید در حالی که لباسی از طریقت در بر دارد و تاجی ( اشاره به کاکل هدهد) از حقیقت بر سرش است و کاملا به بد و خوب آگاه است. سپس خودش را به دیگر مرغان اینگونه معرفی می کند:
گفت ای مرغان منم بی هیچ ریب هم برید حضرت و هم پیک غیب
هم ز حضرت من خبردار آمدم هم ز فطنت صاحب اسرار آمدم
آنکه "بسم الله" در منقار یافت دور نبود گر بسی اسرار یافتم
چون منم مشغول درد پادشاه هرگزم دردی نباشد از سپاه
با سلیمان در سخن بیش آمدم لاجرم از خیل او بیش آمدم
نامه او بردم وباز آمدم پیش او در پرده همراز آمدم
سالها در بحر و بر می گشته ام پای اندر ره به سر می گشته ام
وادی و کوه و بیابان رفته ام عالمی در عهد طوفان رفته ام
با سلیمان در سفرها بوده ام عرصه عالم بسی پیموده ام
پادشاه خویش را دانسته ام چون روم تنها چو نتوانسته ام
لیک با من گر شما همره شوید محرم آن شاه و آن درگه شوید
من همان مرغی هستم که بدون هیچ شک و شبهه ای هم نامه بر پیامبر خدا و پیامی بوده ام که از غیب می آمده است. ( اشاره به خدمت هدهد به حضرت سلیمان) وقتی کسی مثل من "بسم الله" در منقارش دارد (اشاره به نامه حضرت سلیمان به بلقیس که با بسم الله آغاز می گردد.) اتفاق عجیبی نیست که اگر اسرار بسیاری را بداند.
من با حضرت سلیمان در سفرهای بسیاری بوده ام و با او مدام گفتگو داشتم، نامه های او را می بردم و می آوردم و همراز او بودم. سالیان زیادی در دریا و بیابان گشته ام و سفرهای بسیاری با حضرت سلیمان داشته ام. من می دانم که پادشاه ما کجاست و اگر تا به حال به جستجویش نرفته ام به این دلیل بوده که به تنهایی نمی توانستم این راه را بروم اما اگر شما مرا همراهی کنید، می توانیم او را بیابیم.
سپس می گوید:
جان فشانید و قدم در ره نهید پای کوبان سر بدان درگه نهید
آنگاه پادشاه مرغان را معرفی کرده و محلی که قرار دارد را به آنهامی گوید. پادشاه ما مرغان "سیمرغ" نام دارد و جایگاه او در کوه طور است، هرکسی نمی تواند به راحتی به او برسد و هر زبانی هم نمی تواند در مورد او سخن گوید، همیشه او پادشاه مطلق است و هیچ کس نه می تواند به او برسد و نه می تواند نسبت به او بی تفاوت باشد.
یکی از زیباترین بخش های کتاب منطق الطیر این قسمت است که عطار با ابیاتی زیبا و فوق العاده و از زبان هدهد پادشاه مرغان را معرفی می کند.
هست ما را پادشاهی بی خلاف در پسِ کوهی که هست آن کوه قاف
نام او سیمرغ سلطان طیور او به ما نزدیک و ما زو دورِ دور
در حریم عزت است آرامِ او نیست حدِ هر زفانی نامِ او
هیچ دانایی کمال او ندید هیچ بینایی جمال او ندید
صد هزاران سر چو گوی آنجا بود های های و های و هوی آنجا بود
بس که خشکی بس که دریا در ره است تا نپنداری که راهی کوته است
مرد می باید تمام این راه را جان فشاندن باید این درگاه را
دست باید شست از جان مردوار تا توان گفتن که هستی مرد کار
پر تو جانی بر فشانی مرد وار بس که جانان جان کند ربر تو نثار
ادامه دارد....
آسیه بیاتانی بخش ادبیات تبیان
منابع:
منطق الطیر عطار، تصحیح شفیعی کدکنی
دیدار با سیمرغ، تقی پورنامداریان
