نقوش در سفالینه‌های پیش از تاریخ (2)

در یکی از سفال منقوشه از شوش، نقش مرغان درازپا (در ردیف بالای لیوان)که در مرداب ها زندگی می کنند باز اشاره ای به اهمیت آب است که برای حیات آنها ضروری است و در بعضی ظروف دیگر در حاشیه ی شکل سگان شکاری دراز اندام در حال دویدن، خطی مارپیچی است که نشانه ی آب مواج است و این علامت که از قدیمی ترین زمان ها در خط تصویری برای اشاره به آب به کار رفته است، چون مکرر و موازی کشیده شود  از "آبدان ماه" حکایت می کند.

لیوانی که در تصویر 1 دیده می شود و آن نیز از شوش به دست آمده از حیث مفهوم و تعبیر درست همین حال را دارد، اگرچه ظاهر آن قدری دیگرگون شده است، زیرا قسمت های شکسته ی ظرف را با گچ تکمیل کرده اند، اما روی این قطعات برای تکمیل طرح اصلی نقاشی نشده است.

تمام این سفالینه های بسیار کهن به صورت قطعات خرد به دست آمده و بعد آن ها را به هم چسبانده اند. در نقش روی این لیوان ، ماه به صورت تمام دیده می شود و رطوبتی که " می فرستد" در آبدانی چهارگوش قرار دارد .

این نوع نمایش آبدان های مصنوعی که گاهی ترعه هایی هم از آنها منشعب می شود، از مختصات طرح های ظروف قدیم ایران و بین النهرین است، زیرا در این کشورها کشاورزی فقط به وسیله آبیاری انجام می گرفت.

خطهای موجی که آب مواج را نشان می داد، نخستین خط تصویری یا علامت خطی برای بیان معنی " آب" در چین و مصر قرار گرفت. مجموع این دو نشانه، ماه و آب، در میان شاخ های بز، که به طوری مبالغه آمیز بزرگ شده است، قرار دارد و بز همان حیوان پرزوری است که از آنگاه مرکز قدرت به شمار می آمد و یاری او مورد نیاز بود.

علاوه بر این بز در آن زمان نیز مانند امروز حیوان جلودار رمه بوده است  و به این سبب مانوس و مهم به شمار می رفته است. پرندگان آبی گردن دراز هم که در حاشیه بالای لیوان با آن همه مهارت طراحی شده اند ، نشانه ی رطوبتی هستند که زندگیشان با آن ارتباط دارد.

علامت کوچکی که میان " ماه در حلقه شاخ" قرار دارد مفهوم تازه و مهمی را بیان می کند. چهار گوشه ، نشانه ی زمین است، زیرا دارای چهار جهت اصلی است. روی این چهار گوشه دیرکی هست که کوه مذهبی به صورت کوچکی بر آن واقع شده است.

این دیرک نماینده ستاره قطبی است که ما هنوز هم آن را به همین نام می خوانیم، زیرا بشر بسیار زود دریافته بود که کهکشان و گروهی از صور آسمانی شب ها به دور این قطب در حرکت هستند.

این امر به منزله ضامنی برای نظم و دور در عالم تلقی می شد و موجب اطمینانی به این که روز پس از شب بازمی گردد و بالاتر از همه آنکه فصول محصول و میوه بعد از فصل های خشک و بی حاصل باز می آید. چون صورت های فلکی و خط کهکشان پیوسته در گردش بودند، مردم آن زمان آن ها را مانند چرخی تصور می کردند و ستاره قطبی که مانند نقطه ثابتی به نظر می آید، به شکل محور چرخ تصویر می شد یعنی مانند ترکه ای یا دیرکی . اما سه گوشه کوچک بر سر ساقه هم چنین تصویر تیر است که مهمترین سلاح معمول زمان و بنابراین مناسب ترین نشانه ی قدرت بوده است.

آسمان در عین آن که با شکل کوه و تیر نمایش داده می شد، گاهی نیز به شکل پرنده ای که بال های خود را گشوده است جلوه می کرد (تصویر 2) و به همین طریق در هزاران سال بعد از آسمان با نقش پرنده ای تصویر می شد که بسیار ساده شده و فقط خطوط اصلیش مانده بود و چندین سر داشت و میان سرها نشانه ی آب مواج، در حال فرو ریختن مانند باران ، رسم بود و در دو طرف شکل شاخه ها یا درختان کاج قرار داده بودند.

منابع:

هنر ایران آرتور ابراهام پوپ

صنایع دستی کهن ایران هانس ای. وولف

هنرهای ایران ر.دبلیو فریه