تواضع بی مانند آیه الله حائری(ره)
تاریخ گواه این مطلب است كه غرور و خودبرتربینی، ریشه پنهان بسیاری از زیان‌ها و زشتی‌ها و عامل موثری در انحطاط جوامع بشری بوده، بگونه ای كه غالب بزرگان بشریت اعم از فرستادگان الهی و اندیشمندان، سیاستمداران، دانشمندان، ..... و خلاصه همه کسانی که به نوعی با هدایت جامعه سر و کار دارند، آن را مورد تاکید قرار داده‌اند. از همین روست كه تواضع در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه داشته که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فراتر می برد.
هر چند قرآن كریم واژه تواضع را بعینه بكار نبرده است، با اینحال واژگان و تعابیر دیگری در قرآن وجود دارد که تقریباً همین معنا را می رساند، مانند خشوع (مۆمنون /2)،خشیت (فاطر/28)، إخبات (هود/23)، ذلّت (مائده/54) و خفض جناح (شعراء/215). اگر چه این لغات دارای معانی نزدیك به هم هستند، با این همه لغت شناسان میان این الفاظ تفاوتهای ظریفی قائل شده اند، مثلاً تواضع را توأم با توانایی و «تذلّل » را حاکی از ناتوانی شخص در برابر دیگری می دانند، چنانکه تواضع آدمی در برابر خادمان خویش ، از سر ناتوانی در برابر ایشان نیست ، همچنین گفته اند که تواضع به اعتبار خُلقیات و افعال ظاهر و باطن و «خشوع » به اعتبار جوارح است و این سخن مشهور که «إذَا تَوَاضَعَ القَلْبُ خَشَعَتِ الْجَوَارِحُ»، بر همین معنا دلالت دارد (1)، و یا اینكه تواضع با زبان و کردار است و «خشوع » در دل و دیده .(2)
در منابع روایی شیعه و اهل سنّت ، احادیث فراوانى در باب تواضع وارد گردیده است كه به اهمیّت تواضع ، علامات و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و ...... پرداخته است. در سیرة پیامبر(ص) نیز روایات متعددی در مورد تواضع ایشان نقل شده است، مانند اینكه تواضع نزد پیامبر(ص) از دورة کودکی محبوب بود و برای تواضع در برابر خداوند، همچون بندگان (بدون تکیه زدن بر جایی ) می نشست و همچون بندگان غذا می خورد.(3)
احادیث باب تواضع در منابع حدیثی، بطور ویژه بر تواضع در برابر خدا تأکید داشته و از این طریق ارتباط میان تواضع و ایمان را نشان می دهد؛ « حقیقت تواضع را تنها مقربان و واصلان به وحدانیت خداوند در می یابند.» (4) علاوه بر آن در متون دینی، هر چند تواضع بطور كلی ستوده شده است، با اینحال تواضع برای برخی اقشار و گروهها مورد تاكید بیشتری قرار گرفته است. به عنوان نمونه، یكى از صفات و ویژگی هاى مهمّ رهبران، نرم خویى و فروتنى دانسته شده است، زیرا اگر پیشوایان جامعه تند، خشن، و متكبّر باشند، به زودى همه از دور آنها جدا شده و تنها مى مانند، از این رو خداوند نیز این نكته را در آیه 159 سوره آل عمران، به پیامبرش گوشزد مى كند، كه تو به سبب شمول رحمت از ناحیه ما، نرم خو و متواضع گشتى كه همین سبب گرایش بسیارى از مردم به سوى تو و دین تو شده است، و اگر چنین نبود، هرگز بدین موفّقیّت دست نمى یافتى.
با توجه به همین مطالب است كه علماء بزرگ و مفاخر اسلام در طول حیات خود، هیچگاه فریفته شیطان نشده، بگونه ای كه با فخرفروشی به علم و دانش خویش، خود را فریب داده و دچار غرور علمی گردند و از این جهت، مطالعه زندگانی و نحوه سلوک این بزرگان می تواند الگوی مناسبی برای طالبین علم و کمال باشد، تا در هیچ شرائطی از دایره تواضع خارج نگردیده و در این دام شیطانی گرفتار نیایند. در همین رابطه آیت الله العظمی سید موسى شبیرى زنجانى در پایان درس خارج فقه خود در آستانه ماه مبارك رمضان سال 1415 فرمودند: « حوزه مباركه قم بر اساس اخلاص پایه گذارى شده است هم مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائرى (بنیانگذار حوزه ) اخلاص داشت و هم بزرگانى كه این حوزه را تا به امروز استمرار بخشیده اند... حاج شیخ مرد بسیار وارسته و مخلصى بود وقتى براى ایشان وجوهات مى آوردند نمى پذیرفت و مى فرمود با همان كسانى كه قبلا حساب داشتید الان هم وجوهات را به آنان بدهید. نقل كرده اند كه وقتى مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانى از نجف به قم آمده بودند شخصى نزد حاج شیخ آمد تا ایشان اجازه بگیرد كه وجوهات را به سید اصفهانى بدهد حاج شیخ ناراحت شده فرمودند: این چه حرفى است ؟ استجازه لازم ندارد، ما نوكر ایشان هستیم . و این سخن را در حالى مى گفت كه مرجع اول ایران بود، و این حوزه با بركت با چنین اخلاصى پایه گذارى شده است .»(5)
بنابر آنچه گفته شد، دقت در سیره معصومین(ع) و سفارشات ایشان و همچنین بررسی حالات و سیره بزرگان، می تواند راهگشای مناسبی برای بازشناسی و تقویت این صفت حسنه در روح و جان افراد باشد.
پی نوشتها:
1.راغب اصفهانی ، مفردات الفاظ قرآن، قم، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع)، ص 281
2.احمد بن محمد نحاس ، معانی القرآن الکریم، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ،ج 4، ص 442
3.محمد باقرمجلسی ، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیا التراث، ج 15، ص 366
4.عبدالرزاق بن محمد هاشم گیلانی، مصباح الشریعة، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ، ص 73
5.روزنامه جمهورى اسلامى 28 شعبان 1425 - 10/11/1373
منابع:
بحار الانوار
جمهوری اسلامی
تهیه و فراروی: فربود، گروه حوزه علمیه تبیان
