معمارى ایران، اصول و مصالح
معماری در ایران بیش از 6000 سال تاریخ پیوسته دارد. این معماری نهتنها فراتر از مرز جغرافیایی ایران امروزی نمودی بارز دارد بلكه از نظر تنوع، پهنه وسیعی را در بر میگیرد.
عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی 3 هزار ساله برخوردار است. این عناصر از تالار گوردخمهها گرفته تا سقف چهارطاقیها و چهارایوانیها همواره در دورانهای مختلف حضور داشته و تاثیرگذاری خود را در زندگی امروز نیز حفظ كردهاند. در واقع معماری ایرانی دارای استمراری بوده كه هر چند بارها بر اثر كشمكشهای داخلی و هجومهای خارجی دستخوش فترت یا انحراف موقتی شده، با این همه به سبكی دست یافت كه با هیچ سبك دیگری اشتباه نمیشود. در ایران معماری آثار تاریخی در عین اینكه دارای مفهوم و هدف دینی و آیینی است، مانند سایر نقاط جهان وابسته به عواملی چون اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، فرهنگ همسایه، دین و آیین و باور و بانی بناست.
اصول معماری ایرانی
مهمترین اصول معماری ایرانی را «درونگرایی»، «پرهیز از بیهودگی» ، «مردممحوری» ، «خودبسندگی» و «نیارش» دانستهاند.
درونگرایی: یكی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده كه این امر به گونهای معماری ایران را درونگرا ساخته است. معماران ایرانی با ساماندهی اندامهای ساختمان در گرداگرد یك یا چند میانسرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا میكردند و تنها یك هشتی این دو را به هم پیوند میداد.
پرهیز از بیهودگی: در معماری ایران تلاش میشده كار بیهوده انجام نشود و از اسراف پرهیز میكردند.
مردممحوری: مردممحوری به معنای رعایت تناسب میان اندامهای ساختمانی با اندامهای انسان و توجه به نیازهای او در كار ساختمانسازی است. در ایران هم مثل مكانهای دیگر، معماری هنری وابسته به زندگی است. معمار ایرانی بلندای درگاه را به اندازه بالای مردم میگرفته و روزن و روشندان را چنان میآراسته كه فروغ خورشید و پرتو ماه را به اندازه دلخواه به درون سرا میآورد. پهنای اتاق خواب به اندازه یك بستر است و افراز طاقچه به اندازهای است كه نشسته و ایستاده به آسانی در دسترس باشد و از طرفی تالار كه مخصوص مهمان است به اندازهای پهناور و باشكوه بوده كه شایسته پذیرایی باشد.
خودبسندگی: معماران ایرانی تلاش میكردند مصالح مورد نیاز خود را از نزدیكترین نقاط ممكن بهدست آورند و ساختمانها را چنان میساختند كه نیازمند به مصالح جاهای دیگر نباشد و تنها به خود اكتفا كنند. به این ترتیب كار ساختوساز با شتاب بیشتری انجام میشد و ساختمان با طبیعت پیرامون خود سازگارتر بود و هنگام بازسازی و نوسازی نیز همیشه مصالح در دسترس است.
نیارش: نیارش به دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالحشناسی گفته میشود. معماران به نیارش ساختمان بسیار توجه میكردند و آن را از زیبایی جدا نمیدانستند. آنها به تجربه به اندازههایی برای پوششها و دهانهها و جرزها دست یافته بودند كه همه بر پایه نیارش به دست آمده بود.
استفاده از کاشى براى تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دورهء سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بویژه دوره تیمورى و صفوى به اوج خود رسید. کاشى نقش عمدهاى در تزئین بناهاى دورهء اسلامى داشت
مصالح معماری ایرانی
مصالحى که در ایجاد بناهاى دورهء اسلامى بکار مىرفته متنوع است. هدف از تشریح مصالح سنتى این است که اولاً با فرهنگ و سابقهء این مصالح که امروزه بطور مۆثر در ساختمانهاى مورد استفاده است آشنا شویم و نحوهء تهیه آن را بدانیم. این مصالح عبارتند از: خشت، آجر، آهک، گچ، سنگ، چوب، خاک، ماسه، ملات، قیر، فلز، رنگ، شیشه.
آجر: مهمترین مصالح ساختمانى در ایران، قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. این آجرها معمولاً به شکل مربع است. از آجر در تزئین بنا نیز استفاده مىشد و از اوایل اسلام تا دورهء تیمورى تزئین بیشتر بناها با آجرکارى است. آجرهاى پخته به رنگهاى قرمز و قرمز تیره، زرد کمرنگ ساخته مىشده و در بخشهاى مختلف بنا بکار مىرفته است. مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد کبیر یزد و حمام گنجعلىخان کرمان و ... نمونههایى از هنر آجرکارى در دورههاى مختلف تاریخى هستند.
آجر نوعى مصالح مصنوعى است که از ترکیب خاک و آب به روش سنتى بدست مىآید و بعد در کوره پخته مىشود. از این مصالح در جزر، پایه، قوسها، ستونها، دیوارسازىها، پوشش طاقها و گنبدها، کفپوشها و بسیارى موارد دیگر استفاده مىشود. آجرهاى نما در انواع آجر نیمگرد، آجر قاشقی، کلهگنجشکی، دندان موشی، شش ضلعى و ... بکار مىروند.
آهک: آهک فرآوردهاى است که پیش از پیدایش تاریخ، توسط بشر شناخته شده بوده است. گفته مىشود روش پختن آهک را یونانىها از ایرانیان و رومیان از یونانىها آموختند. از ملات آهک در پىسازى و کرسىچینى و دیوارسازى در بناهاى قدیمى بکار رفته است. امروزه نیز آهک یکى از مصالح مفید و موثر در ساختمان است. برخى سنگهاى آهکى را در پوشش کف، ازاره، پلهها و نماها بکار مىبرند و برخى براى ملات پخته شده و مصرف مىشوند.
خاک: خاک داراى انواعى است و خاکرس نوع مرغوب آن است که در سفالگرى استفاده مىشود. بهترین خاک رس به رنگ قرمز و عارى از ناخالصى است که به آن خاک چینى مىگویند. بطورکلى خاکهایى که بیش از 50 درصدشان خاکرس باشد، خاکهاى پرمایهاند. اگر 50 درصد وزنشان رس داشته باشند خاکهاى خالص و اگر کمتر از این مقدار یعنى بین 30 تا 35 درصد مقدار وزن خاک، خاکرس باشد، خاکهاى کممایهاند.
ماسه: ماسه از مصالحى است که بصورت ترکیب با آهک بعنوان ملاتى مقاوم در پىسازىهاى آجرى و سایر کارها استفاده مىشود. ماسه بشکل مستقیم قدمتى 3000 ساله دارد. ماسه گاه بطور طبیعى وجود دارد و گاه به روش مصنوعى از طریق خرد کردن سنگ گرانیت - سنگ آهک متراکم و دیگر سنگهاى متراکم بدست مىآید.
ملات:
ملات مواد خمیرى و چسبندهاى است که جهت اتصال رجها به یکدیگر و براى بوجود آوردن جسم واحدى از اسکلت و استخوانبندى ساختمان بکار مىرود. بطورکلى مقاومت ملات به وضع اقلیم، مکان و محیط و نوع ساختمان بستگى کامل دارد. کاربرد ملاتها با پیدایش معمارى سنتى کاملاً همراه بوده است. ملاتها انواعى مثل ملات گِل، ملات کاهگل، ملات ریگ، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات گل آهک، ملات ماسه آهک، ملات ساروج، ملات ماسه سیمان و ملات باتارد دارد.گچ: از دیگر مصالح ساختمانى گچ مىباشد که در تمامى ادوار در معمارى استفاده شده است. بدلیل ارزانى و زود سفت شدن، کاربردهاى متعددى داشته است. در آثار بدست آمده از اکتشاف سده سیزدهم در هزاره اول قبل از میلاد در معبد شاهان ایلامى در بناى چغازنبیل در هفت تپه خوزستان، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوسهاى سهمى شده است و در برخى بناهاى تختجمشید نیز در پوشش قوسى کانالها بیادگار مانده است. در دورهء ساسانى نیز ملات گچ در اسکلتسازى بناها و نماسازى کاربرد فراوان داشته است. این ملات از اجزاء لاینفک و مصالح مهم ساختمانى از روزگار باستان تا امروز بوده است.
کاشى: استفاده از کاشى براى تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دورهء سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بویژه دوره تیمورى و صفوى به اوج خود رسید. کاشى نقش عمدهاى در تزئین بناهاى دورهء اسلامى داشت.
خشت: از دیگر مصالح ساختمانى معمول در معمارى ایران خشت است. در دورهء اسلامى یا تمامى بنا از خشت بوده یا بخشى از دیوارها و بقیه از آجر بوده است. از بناهاى خشتى بدلیل مقاومت کم در مقابل عوامل طبیعی، چیز زیادى باقى نمانده است.
فرآوری:سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
آفتاب
کویرهای و بیابانهای ایران/ آرش نورآقایی