شاهی که دشمن مشروطه بود

محمدعلی قاجار ششمین پادشاه سلسله قاجار، فرزند مظفرالدین شاه، در ربیع‌الثانی 1289 هـ . ق مطابق خردادماه 1249 ش و برابر با آوریل 1872 م در تبریز متولد شد. مادرش تاج الملوک ملقب به ام الخاقان دختر میرزا تقی خان امیرکبیر از بطن خانم عزت‌الدوله دختر محمدشاه قاجار بود.

محمدعلی میرزا دوساله بود که به اتفاق مادرش به تهران احضار شد و جبراً مادر او را مطلقه نمودند، ولی مادر و پسر در اندرون ناصرالدین شاه به خانم شکوه السلطنه مادر مظفرالدین شاه سپرده شدند. محمدعلی میرزا تا 12 سالگی در اندرون ناصرالدین شاه به سر می‌برد و قسمتی از تحصیلات خود را در آنجا فرا گرفت. ناصرالدین شاه در تحصیل و تعلیم وی نظارت کامل داشت و به وی لقب اعتضادالسلطنه داد.

در 12 سالگی به تبریز دعوت داده شد و تحصیلات علمی و نظامی خود را ادامه داد و زبان‌های روسی و فرانسه را فرا گرفت. در 17 سالگی اولین شغل دولتی را به او سپردند و آن فرماندهی فوج امیریه بود. وظیفه این فوج حفاظت ارک حکومتی تبریز بود.

در 1308 ناصرالدین شاه به او منصب امیرتومانی و نشان و حمایل آن را داد و فرمانده کل قشون آذربایحان شد و علاوه بر آن حکومت خوی و شاپور نیز به او واگذار گردید. در 1309 که حسنعلی خان امیر نظام گروسی از پیشکاری ولیعهد معزول شد، تمام کارهای او به محمدعلی میرزا اعتضادالسلطنه واگذار گردید. در اوایل 1314 ه ‍ ـ . ق به ولیعهدی ایران انتخاب شد و میرزا علی خان امین الدوله کارگزار و پیشکار او گردید. امین الدوله پس از چندی به تهران احضار و صدراعظم ایران شد. به جای وی امیرنظام گروسی رفت و چندی هم نظام السلطنه مافی پیشکار او بود.

محمدعلی میرزا هر سال یکی دوبار به تهران احضار می‌شد و هر بار هنگام بازگشت، نشان یا امتیازات دیگری به او داده می‌شد. در دوران ولیعهدی روی هم رفته طرفدار سیاست روس در ایران بود و خیلی با آنها حشر و نشر داشت و از این رو انگلیس‌ها با وی میانه‌ای نداشتند و حتی گاهی درصدد تغییر او برمی‌آمدند ولی هرگز در این کار توفیق نیافتند.

در دوران ولیعهدی خود در تبریز که قریب 11 سال طول کشید، به علت طمع و آز زیادی که داشت، به املاک مردم دست‌درازی کرد و چندین رقبه ملک مرغوب برای خود تدارک دید. از کارهای بسیار زشت و ناپسندی که در دوران ولیعهدی انجام داد، سربریدن میرزا حسن خان خبیرالملک و میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی بود که هر سه در استانبول اقامت داشتند و وقتی به ایران تحویل داده شدند، به وضع فجیعی سر آنها را بریده و پوست آنها را پر از کار نموده به تهران فرستاد.

محمدعلی میرزا در 1323 به تهران احضار شد و یک هفته پس از احضارش مظفرالدین شاه سفر سوم خود را به اروپا آغاز نمود. این مسافرت قریب چهار ماه طول کشید و پس از بازگشت، ولیعهد مجدداً به تبریز بازگشت. محمدعلی میرزا در این توقف کوتاه در تهران برای امنای دولت خط و نشان کشید. هنگام نهضت مشروطیت با آزادی‌خواهان موافق بود و آنها را تقویت می‌نمود ولی برخی موافقت او را نیرنگ تلقی می‌کردند. مظفرالدین شاه چهار ماه پس از صدور فرمان مشروطیت، اعتدال وضع مزاجی خود را از دست داد و اطباء هم از درمان او قطع امید نمودند، لذا صلاح در این دیده شد که ولیعهد به تهران احضار شود. ولیعهد در آخر آذرماه 1285 وارد تهران شد. مظفرالدین شاه در آخرین روزهای حیات خود قانون اساسی را توشیح کرده محمدعلی میرزا نیز آن را امضاء نمود. سرانجام مظفرالدین شاه در 19دی ماه درگذشت و محمدعلی شاه به تخت سلطنت نشست و تاجگذاری کرد.

محمدعلی شاه و تاجش

وی از روز تاجگذاری سر مخالفت با مشروطه را گذاشت، در روز تاجگذاریش نمایندگان مجلس را دعوت نكرد. هم چنین زمانی كه حكم سلطنت مشروطه را نزدش آوردند، از امضای آن خودداری كرد. پس از آن به ستیز با مشروطه پرداخت و پس از چندی كش و قوس سرانجام شمشیر را از رو بسته و دستور به توپ بستن مجلس را داد. آنگاه تنی چند از مشروطه خواهان سرشناس چون میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل و ملك المتكلمین و تنی دیگر را كشت و یا به بند كشید و دیگران را نیز به گریز واداشت.

ولی سرانجام مقاومت كسی به نام ستارخان در یكی از كویهای شهر تبریز و آنگاه پیوستن بختیاری‌ها، داشناك‌ها، مجاهدان قفقاز، محمدولی خان تنكابنی و مردم گیلان و... به گشوده شدن تهران و گریختن محمدعلی میرزا به سفارتخانهء روسیه و پناه جستن به خاك این كشور انجامید.

محمد علی شاه به دلیل حمایت و تشویق های جدی روسیه به مشروطه و مجلس اعتنایی نداشت.

دلایل مخالفت روسیه با انقلاب شروطه عبارت بود از:

1- وابستگی کامل محمد علی شاه به روسیه و عدم اطمینان روسها به سران مشروطه و مجلس

2- اطمینان روسیه به این که بعضی از مشروطه خواهان و نمایندگان مجلس طرفداران انگلستان هستند.

دعوت نکردن از نمایندگان مجلس در مراسم تاجگذاری و امضا نکردن متهم قانون اساسی و به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف، فرمانده روسی، همگی نشان از تبعیت و اطاعت محمد علی شاه از روسها و موافق نبودن با مشروطیت دارد. پس از سرکوبی مشروطه خواهان، مردم شهرهای مختلف تصمیم به مبارزه با استبداد محمد علی شاه گرفتند.

مردم تبریز با رهبری ستارخان و باقرخان علیه محمد علی شاه قیام کردند و شاه عین الدوله را برای سرکوبی آنها به تبریز فرستاد تبریز ده ماه در محاصره عین الدوله بود و مواد غذایی به روی مردم تبریز بسته شده بود ولی آنها سر انجام پیروز شدند. هم زمان با قیام مردم تبریز قیام های در گیلان و در میان بختیاری ها بر پا شد و بخشی از مردم گیلان و نیز عده ای از بختیاری ها هم زمان با مبارزان تبریز به تهران آمدند و در محل مجلس شورای ملی در میدان بهارستان شورایی تشکیل دادند و محمد علی شاه را از سلطنت خلع کردند و او با تعهد دریافت سالانه یک صد هزار تومان از کشور خارج شد و به روسیه رفت و فرزند او احمد شاه را به تخت سلطنت نشاندند.

محمدعلی شاه قاجار سرانجام در 16 فروردین 1313 در 54  سالگی براثر دیابت در پاریس درگذشت‌. مرگ او 15 سال پس از خروج وی از ایران و یك سال قبل از انقراض سلسله قاجار رخ داد‌. در مراسم تشییع پیكر محمدعلی شاه‌، احمدشاه آخرین پادشاه قاجار كه در فرانسه اقامت داشت، همراه با عده زیادی از شاهزادگان و سران كشورهای اروپایی شركت داشتند.

منابع : 1- مرکز اسناد / 2- باشگاه / 3- آموزش علمی