محمدبن خالد برقی
زمانی كه خلفای جور در سرزمین پهناور اسلامی سعی تمام در نابودی آثار ولایت داشتند، و هر نفسی را درگلو خفه می كردند، شهر مقدس قم پایگاه حدیث كوشائی شیعیانبه شمار می آمد. در اواخر قرن دوم هجری و در قریه ای از توابعذ این شهر (برقرود) كودكی دیده به جهان گشود كه بعدها پرچمدار ارزشهای علوی شد و مانند ستاره در حریم ولایت درخشید. او ابو عبدالله محمد، فزند خالد برقی معروف بود.
البته احتمال دارد نسبت «برقی» كه به وی داده شد، به این علت باشد كه او از اهالی «برقرود» قم بود.
خاندان محمد
خاندانی كه محمد بن خالد برقی در آن پررش یافت. پیشینه ای ممتاز در حمایت از ولایت و امامت داشتند، به گونه ای كه جدش (محمد بن علی) در قیام حضرت زید بن علی بن الحسین علیه السلام در پی حمایت از آن انقلابی بزرگ به دست یوسف بن عمرو، والی كوفه، دستگیر و سرانجام پس از تحمل شكنجه های فراوان به شهادت رسید. در پی این حادثه عبدالرحمن، فرزند محمد بن علی، به همراه پسرش، خالد، كه طفلی بیش نبود از كوفه به قم هجرت كرده و سالها بعد از آن محمد بن خالد برقی قدم به عرصه وجود نهاد.
صحابی ائمه علیهم السلام
محمد بن خالد برقی به اعتراف بسیاری از دانشمندان اسلامی شیخ طوسی، علامه حلی، ابن شهر آشوب، و ابن ندیم از اصحاب سه امام معصوم (امام موسی الكاظم، امام رضا، حضرت جواد علیه السلام) بوده و توانست از مكتب خاندان هدایت نهایت فیض را برد.
محمد بن خالد كه با سه تن از معصومین معاصر و از اصحاب آنها بود، در حوادثی كه رخ می داد از محضر معصوم زمان خویش كسب تكلیف می كرد. البته دانشمندان رجال تنها به ذكر مختصری از شرح حال او می پردازند و به صحابی بودن وی اكتفا می كنند، اما نسبت به كیفیت و موارد ارتباط او با معصومین توضیحی نمی دهند.
بنابراین تحلیل روشنی از ملاقاتها و برخوردها و رابطه های وی با معصومین نمی توان ارائه كرد.
در میان روایات زیادی كه محمد بن خالد به نقل آنها پرداخته است. در دو مورد وی با امام جواد علیه السلام ماتبه كرده است كه این دلیلی بر ارتباط او با امام عصرش است.
فعالیت سیاسی در مقابله با مخالفین ائمه علیهم السلام
فضای تاریك و خفقان آلودی در جامعه آن روز به وسیله خلفای بنی عباس بر علیه پیروان مكتب امامت به وجود آمده بود و هر نوع موضع گری علیه حكومت از جانب طرفداران ولایت با شدیدترین برخورد ممكن روبرو می شد.
در چنین شرایطی، شكوفایی شخصیت های شیعی، همچون محمد بن خالد دچار مشكل می شد.
ولی دانشمندان شیعه در طول تاریخ به اثبات رسانده اند كه برای انجام رسالت خویش ذره ای بیم و وحشت از قدرتها و دستگاههای ستم به دل راه ندادند، محمد بن خالد برقی نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مكتب شیعه و پاسداری از آن هماره بعنوان سربازی لایق مطرح بود.
محمد بن خالد بر كرسی علم و دانش
محمد بن خالد از پیشگمامان عرصه دانش و معرفت در عصر خود بوده، او در زمینه های رایج آن زمان (تفسیر علوم قرآن، تاریخ، روایت، ادبیات عرب، آشنائی با علوم عرب و علم رجال) صاحب نظر و صاحب تألیفات بود. مقام والای علمی محمد بن خالد برقی بر هیچ یك از دانشمندان علم رجال پوشیده نبود و آنان هر اه به نام این عالم برجسته شیعی می رسیدند از او به بزرگی نام برده، به تعریف از مقام علمی اش می پرداختند. وی را چنین معرفی می كند: «محمد بن خالد برقی فقیه، ادیب و آشنا به علوم عربی و اخبار بود و كتبی دارد...» شیخ طوسی، و ابن ندیم نیز در فهرست شان به نوعی به معرفی شخصیت علمی و تألیفات محمد بن خالد پرداخته اند، دانشمند معاصر، مرحوم سید حسن (متوفی 1354 ه) صاحب تأسیس الشیعه نیز، به معرفی شخصیت علمی او می پردازد و محمد ابن خالد برقی را از پیشگامان شیعه در عرصه علم و رجال و روایت، تاریخ و سیره و... می شمارد همچنین در بخش مشاهیر شیعه در علوم قرآن و تفسیر تأویل نیز از او نام می برد.
محمد بن خالد به اعتراف بسیاری از شخصیت نگاران شیعی و غیر شیعه از جمله شخصیت های شیعی است كه بر كرسی علم و دانش تكیه زد و در این راستا دارای درجات بالایی از علوم و معارف بود.
آثار
یكی از عواملی كه نشانگر شخصیت والای علمی فرد است، تصنیفات و تألیفات او است. محمد بن خالد برقی به اقرار بسیاری از علماء رجال نوشه های فراوان داشت، به طوری كه مرحوم نجاشی، شیخ طوسی، ابن ندیم و دیگران هر یك به نوعی به معرفی كتاب های وی پرداخته اند. در این میان ابن ندیم به بیشترین مقدار كتاب های محمد بن خالد (46 عنوان) اشاره كرده است. این كتاب ها عبارتند از:
العویص، البقرة، المحاسن، الرجال، المحبوبات، المكروهات، طبقات الرجال، فضائل الأعمال، التحذیر، اخض الأعمال، التخوف، الترهیب، الحبوة الصنوة، (علل) الأحادیث، معای الاحادیث و التحریف، الفروق، الأحتجاج، اللطائف، المصالح، تفسیر (تعبیر) الرۆیا، صوم الایام، السماء، الأرضین، البلدان، ذكر الكعبه، الأشكال، القرائن، البزائر، الریاضه، الأوائل، التاریخ، الأسباب، المأثر، الأصفیه، الأفانین، الروایة.
معرفی كتاب النوادر
از تألیفات محمد بن خالد تنها دو كتاب «المحاسن» و «الرجال» موجود است كه آن دو هم به فرزندش (احمد بن محمد بن خالد) نسبت داده شده است از بقیه آثار وی هیچ اثری در دست نیست.
شاگردان
محمد بن خالد در حوزه درسی و تعلیمی خود به تربیت شاگردانی كار آمد همت گمارد و موفقیتهای فراوان نیز كسب كرد.
شرح حال چند تن از شاگردان محمد بن خالد:
1 - احمد بن محمد بن خالد برقی
ابو جعفر احمد برقی، فرزند محمد بن خالد، در محضر پدر و استادش به كسب دانش و معرفت پرداخت. او در مكتب پدر حداكثر تلاش را برای فراگیری معارف به كار گرفت و سرانجام در شمار بزرگان و راویان عصر خویش جای گرفت.
احمد شاگردان، كتاب ها و آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشت و علماء و دانشمندان شیعه از او به عنوان راوی موثق و عالم جلیل القدر نام برده اند.
علاوه بر شخصیت علمی در سلسله اسناد روایات فراوانی قرار گرفت كه شمار آنها به چند هزار حدیث می رسد.
نجاشی او را فردی مطمئن و موثق دانسته، به نوشته هایش (90 عنوان) اشاره كرده است،و شیخ طوسی او رإ؛ّّ در شمار اصحاب امام جواد و حضرت هادی علیه السلام آورده است.
2 - حسین بن سعید اهوازی
از اهالی كوفه بود كه به همراه برادرش «حسن بن سعید» به اهواز و آن گاه به قم حركت كرد و تا آخر عمر در آنجا به زندگی پرداخت.
حسین بن سعید تألیفات فراوانی در عرصه علوم و معارف اسلامی از خود به جای گذاشت. از مهمترین آنها می توان به احادیث و روایاتی كه وی در سلسله اسناد آن ها قرار گرفته، و تعدادش نیز بسیار است، اشاره كرد.
شیخ طوسی و بسیاری از علماء رجال او را از اصحاب سه امام معصوم (امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیه السلام) دانسته اند.
روایات و احادیث محمد بن خالد برقی
آیةالله خویی در «معجم الرجال» خود صفحات زیادی از كتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان كتب روایی شیعه اشاره می كنمد و می نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در سند بسیاری از احادیث و روایات، بالغ بر 403 مورد، واقع شده است... روایات فراوانی تحت عنوان، ابی عبدالله و ابی عبدالله برقی نیز از او نقل شده است».
از این نظر كه نام محمد بن خالد در اسناد بسیاری از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه ای در میان علماء و فقها شیعه دارد.
موضوعات روایات
كثرت موضوعاتی كه در روایت وی مشاهده می شود، به حدی است كه عملا بررسی یكایك آنها را دشوار می نماید، اما به طور كلی موضوعاتی را كه وی در اخبار خود به آنشها اشاره كرده، می توان به پنج بخش تقسیم نمود:
1 - فقه
سهم بسیار زیادی از روایات وی به این بخش اختصاص یافته است، به نمونه ای روایات فقهی ذیلا اشاره می كنیم:
«احمد بن محمد بن عیسی عن ابی عبدالله برقی قال: كتبت الی ابی جعفر علیه السلام جعلت فداك أیجوز الصلاة خلف من وقف علی ابیك و جدك صلواة الله علیهما؟ فأجاب: لا تصل ورائه.نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم و درباره نماز جماعت به امامت كسی كه فقط امامت پدر و جد شما را قبول دارد (و نسبت به امامت شما توقف نموده است) سۆال كردم: كه امام علیه السلام در جواب نوشتند: پشت سر این شخص شما نخوانید.
2 - عقاید
در بخش های مختلف عقاید (خداشناسی، امامت و دیگر بخش ها) به نقل خبر پرداخته اشت، از این میان می توان به روایتی كه وی در سلسله سند آن قرار دارد و پیرامون امات است، اشاره كرد: علی بن موسی عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید و محمد بن خالد البرقی عن النصرین سوید رفعه عن سدیر عن ابی جعفر علیه السلام قال: قلت له جعلت فداك ما انتم؟ قال نحن خزان علم الله و نحن تراجمة وحی الله و نحن الحجة البالغة علی من دون السماء و من فوق الأرض.
محمد بن خالد با چند واسطه (در مورد سۆال راوی) از امام باقر علیه السلام چنین روایت می كند: راوی می گوید از امام علیه السلام سۆال كردم كه شما چه سمتی دارید؟ فرمود: ما خزانه دار علم خداییم، ما مترجم وحی خداییم، ما بر هر كه در زیر آسمان و رومی زمین است حجت رسانیم.
اخلاق و آداب
این راوی توانا اگر چه در مباحث اخلاقی به نقل مستیم روایت و حدیث از معصوم علیه السلام نیز پرداخته است، ولی در سلسله سند روایات قرار گرفته است. به نمونه ای از اخبار او در بخش اخلاقی اشاره می شود:
محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مۆمن با چند واسطه از امام صادق علیه السلام چنین روایت می كند: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن مفضل بن عمر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لا یری احمد كم اذا دخ علی مۆمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله علی رسول اله (صلی الله علیه و آله و سلم).امام علیه السلام فرمود: هر گاه فردی از شما مۆمنی را شاد كرد، گمان نكند فقط همان شخص را مسرور كرده است؛ بلكه به خدا سوگند ما را، بلكه رسول خدا را شاد كرده است.
گرایش روایی
محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به فروعات، مسایل فقهی (باب طهارت، صلوة، صوم، زكوة، خمس، حج، جهاد، نكاح، حدود، دیات، بیع و دیگر بابها) پرداخته است.
همچنبن محمد بن خالد در عصر خود فقیه لذایق و موفقی بود. بنابراین كثرت روایات فقهی وی (نسبت به سایر موضوعات) با مقام فقهی وی نیز مربوط می شود.
البته با توجه به این كه وی در آن روزگار از فقهاء شهم قم به شمار می آمد، میزان تأثیر گذاری اش در عرصه فقه روشن می شود و این مطلب را در نامه ای كه وی خطاب به امام جواد علیه السلام نوشته، تقویت می كند. در نامه دوم می خوانیم:
محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقی قال: كتبت الی ابی جعفر الثانی علیه السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فی الحرث من الحنطة و الشعیر و ما یجب علی الذهب دراهم بقیمة ما یسوی ام لا یجوز الا ان یخرج من كل شیئی ما فیه؟ فاجاب علیه السلام: أیما تیسر یخرج. محمد بن خالد در نامه ای به امام جواد علیه السلام در باب زكوة گندم، جو و طلا سۆال كرد: آیا به جای گندم، جو و طلا می توان قیمت آن را به عنوان زكوة پرداخت كرد یا نه؟
امام علیه السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (واو قیمت آنها) باید بعنوان زكوة داده شود.
اساتید و مشایخ
برخی از علماء رجال محمد بن خالد را از یاران سه تن از امامان به شما آورده اند. با توجه به این نكته می توان گفت بزرگترین اساتیدش خاندان امامت بودند.
محمد بن خالد از محضر اساتید بزرگ دیگری نیز استفاده برد كه آنها نیز به نوبه توفیق شاگردی در مكتب امامت را یافتند.
از میان علماء علم رجال كه به ذكر نام اساتید و مشایخ محمد بن خالد پرداخته اند می توان به مرحوم كشی، محقق اردبیلی و مرحوم خوئی اشاره كرد. این بزرگان نام كسانی را كه محمد بن خالد از آنها نقل روایت كرده، به عنوان استاد و مشیخه وی ذكر كرده اند. این مشایخ و اساتید عبارتند از: ابن ابی عمیر، ابی طالب قمی، احمد بن نضر جعفی، محمد بن سنان، علی بن مهزیار و... كه هر یك در عصر خود از نامداران فقهاء و راویان برجسته به شما می آمدند.
محمد بن خالد در نگاه دانشمندان
هر كی از دانشمندان علم رجال درباره محمد بن خالد سخن به میان آورده اند و به طور عموم در كتب رجالی از او نام برده اند.
دیدگاه این دانشمندان در مورد شخصیت محمد بن خالد برقی را می توان به سه بخش تقسیم كرد:
الف: گروهی از بزرگان علم رجال «شیخ طوسی، علامه حلی، علامه مامقانی» او را شخصیتی مطمئن معرفی كرده اند.
ب: برخی نیز «كشی، محقق اردبیلی و مرحوم خوئی» صرفا به معرفی و ذكر اساتید و مشایخ، شاگردان و شرح حال مختصری از وی پرداخته، و نسبت به وثاقت و یا تضعیف او اظهار نظری كرده اند.
ج: بعضی دیگر از رجال نویسان (مرحوم نجاشی و ابن غضائری، با تضعیف قلمداد كردند محمد بن خالد به اظهار نظر پرداخته اند. كه البته این نظریه توسط بسیاری از علماء رجال پاسخ داده شده است. می نویسد «تضعیف این دو مربوط به حدیث محمد بن خالد است نه خود او، بنابراین شخصیت این راوی مورد وثوق است.
رحیل دیدار
آن گاه كه صدای رحیل دیدار معبود گوش جان محمد بن خالد را نواخت و با دستانی پر از علم و عمل در قرن سوم هجری به دیگر سراقی باقی شتافت.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان
