راه عشق است این ره حمام نیست

برای سالروز درگذشت نیر تبریزی

دوازدهم رمضان مصادف بود  با سالگرد وفات شاعری از شعرای نام دار کشورمان که شاید در بین عموم مردم کمتر شناخته شده باشد.

شاعری که در سرودن شعر به 3 زبان سرآمد بود

میرزا محمد تقی حجة‌الاسلام در دوازدهم جمادی الاول 1248 هـ.ق در شهر تبریز به دنیا آمد. وی که دومین فرزند پسر از خانواده‌ی حجة‌الاسلام بود، تحصیلات خود را از شانزده سالگی نزد پدر خود ملامحمد ممقانی مشهور به حجة‌الاسلام، آغاز کرد و به فراگیری فقه و حکمت اشتغال ورزید. تحصیلات مقدماتی او تا 1260 هـ. ق به مدت پنج سال ادامه یافت که در این سال پدرش نیز وفات یافت. پس از فوت پدر برای تکمیل تحصیلات خود و در 22 سالگی به عتبات عالیات سفر کرد و در محضر علمای آن زمان به کسب علوم دینی و مذهبی پرداخت. پس از گذراندن سطوح عالیه و اخذ درجه‌‌ی اجتهاد به وطن مراجعت کرد. نیر تبریزی در فقه، اصول، حدیث، حکمت و نجوم از سرآمدان زمان خود بود در فنون شعر و ادب استاد و صاحب نظری زبردست؛ همچنین او به سه زبان فارسی، عربی و ترکی شعر می‌سروده است و «نیر» تخلص می‌کرده است. او در خوشنویسی از اساتید زمان خود بوده و خطوط ثلث، رقع و شکسته‌ نستعلیق را بسیار ماهرانه می‌نوشته است.

نیر تبریزی؛ شاعری عاشورایی گمنام اما با شعرهایی مشهور

نیر را بیشتر با مثنوی «آتشکده» می‌شناسیم؛ شعری بلند که در آن نیر به شرح وقایع عاشورا پرداخته است. رویکرد شاعر در این مثنوی 2086 بیتی، رویکردی عرفانی است و شاعر با زبانی گزارشی در چهل و یک منزل به بیان عاطفی وقایع روز عاشورا می‌پردازد:

چون در اینج بود خُلط طینتَین

می نبود آن‌‌جا به جز ذکر حسین

کاوست ربّ النوع این رکن وثیق

قصّه کوته به که شد معنی دقیق

این سخن در خورد فهم عام نیست

راه عشق است این ره حمام نیست

گفت حق کای شافع خرد و بزرگ

این شفاعت راست شرطی بس سترگ

هر که در این ره «فنا فی الله» نشد

بر سریر جرم بخشی شه نشد...

مثنوی ذکر شده و ترکیب بند‌ی بیست و هشت بندی به همراه چند غزل، رباعی و دوبیتی دیگری که نیر دربار‌ه‌ وقایع روز عاشورا سروده است، او را به یکی از مشهورترین شاعران عاشورایی تبدیل کرده است؛ اشعاری که بسیاری از ما از کودکی در مساجد و حسینیه‌ها شنیده‌ایم و بارها زیر لب زمزمه کرده‌ایم اما هیچ‌گاه شاعر آن را نمی‌شناختیم.

شاعری نازک خیال با اشعاری دور از انحراف

با توجه به اینکه نیر در عصر قاجاریه می‌زیسته است و با دورانی مواجه بوده است که باورهای دینی با افسانه‌ها و خرافات پیوند خورده بود است، اما او هیچ‌گاه در شعرش دچار اشتباهات فکری و تاریخی نمی‌شود؛ اشعار مذهبی نیر علاوه بر زیبایی‌های هنری و برخورداری از شاعرانگی و نازک خیالی، گویای سالم‌ترین و کم‌ آسیب‌ترین اندیشه‌های مذهب تشیع در حوادث جاودانه روز عاشورا است. شاید دلیل اصلی این سلامت و دور بودن از آفات رایج، به تحصیلات ایشان در زمینه‌ی علوم اسلامی برمی‌گردد.

اشعار آزاد نیر به ویژه غزلیات او –که قریب به صد و پنجاه قطعه می‌باشد- نیز اشعار قابل تامل و زیبایی هستند که در هر کدام جلوه‌های هنری زیادی نهفته است. او در غزل به سبک هندی گرایش دارد و مضامین بکر و جدید در اشعار او موج می‌زند اما با این حال از ظرایف سبک عراقی نیز بهره‌ها برده است و گاه رندی‌های شعر حافظ و سادگی‌های شعر سعدی در اشعار نیر تبریزی هویدا می‌شود.

هر چند زبان شعری او زبانی سالم و پاکیزه نیست (چون نیر در اصل آذری زبان است و زبان فارسی به نوعی زبان دوم او محسوب می‌شود) اما فرم و صنایع بدیع به همراه کشف مضامین تازه این خلا را در شعرش پر می‌کند. استفاده از وزن و قافیه‌های دلنشین و معانی سنجیده در دیوان او بسیار به چشم می‌خورد و این نشان از طبع روان و استعداد سرشار نیر دارد.

از حد گذشت جلوه فر هِل نقاب را

زین تیره روزتر مپسند آفتاب را

می‌گفت دل چو می‌زدمش بوسه بر دهان

باید کشید تلخی این شکرّاب را

تا شست چشم مست تو تیر و کمان گرفت

از چشم فتنه برد تمناّی آب را...

نیر شکیب از او به تغافل رسیده است

از یاد تشنه گر بتوان برد آب را

روحانی، شاعر و مشروطه خواه

تردیدی نیست که حجة‌الاسلام نیر تبریزی، این روحانی آگاه و شاعر توانا، در زمان حکومت ننگین قاجار در سنگر آزادی قلم می‌زده است و می‌توان نام او را در زمره‌ی مشروطه‌خواهان آذربایجان ذکر کرد. نگاه سیاسی و اندیشه‌های اجتماعی نیر در بند دوم ساقی‌نامه،که صدارت امین سلطان در عهد مظفرالدین شاه را نامشروع و ظلم می‌‌داند، مشهود است:

ساقی بیار باده که شد مام روزگار

آبستنی به سلطنت آل آبدار

قحط الرجال بین که جوانان بی‌پدر

نازد به چرخ پیر سر از اوج اعتبار

آن را که در شمار نیارد کسش به قدر

منصب ز سال عمر فزون رفته از شمار...

نیر در مطلع اغلب قصاید خود نیز نارضایتی از اوضاع جامعه و حسد برخی از مدعیان فضل و فضیلت را آشکار می‌سازد. برای مثال در قصیده‌ای که در مدح حضرت علی بن موسی الرضا (ع) سروده است از وضع بد جامعه گله می‌کند و زادگاه خویش -آذربایجان- را به«حصار آتشین» تعبیر می‌کند:

پیچم به خود چو مار در این تنگنای تار

دردا که شد طلسم من این آتشین حصار

گنجی است در دلم ز غم و رنج مهر و ماه

زین بس عجب مدار که پیچم به خود چو مار...

نیر تبریزی اشعاری هم به زبان عربی دارد. اشعاری که بیشتر قصایدی است در مدح و منقبت اهل بیت عصمت و کرامت علیهم السلام و بسیار فصیح و بلیغ سروده شده است.

نیر تبریزی سرانجام پس از 64 سال حیات، در دوازدهم رمضان المبارک 1312 ه.ق در شهر تبریز وفات یافت. بنا بر وصیتش او را وادی السلام نجف بین مقام حضرت صاحب الزمان(عج) و دیوار شهر نجف به خاک سپردند.

منبع: فارس/ محمد غفاری