چگونگی آموزش عذرخواهی به کودکان
یکی از موضوعات مهمی که والدین در تربیت فرزندشان به آن اهمیت می‌دهند، احترام گذاشتن به دیگران و عذرخواهی کردن است.
بسیاری از والدین، هرگز به رفتارهای بد فرزندشان واکنش نشان نمی‌دهند و کم‌سن‌بودن او را توجیه‌کننده رفتارهایش می‌دانند. در مقابل، پدر و مادرهایی هستند که فرزندشان را در مقابل هر خطای کوچکی، وادار به عذرخواهی می‌کنند.
از چه سنی باید به بچه‌ها آموزش دهیم که عذرخواهی کنند؟
هر انسانی باید از مراحل مختلف رشدی عبور کند تا به بزرگ‌سالی برسد. این مراحل رشد شامل رشد جسمی، جنسی، روانی و اجتماعی است. اگر دوران شیرخوارگی را کنار بگذاریم، کودک از 3 سالگی تا 7 سالگی و بعد، از 7 تا 11 سالگی در دوران کودکی به سر می‌برد. از 3 تا 7 سالگی یعنی سنین پیش از دبستان، کودک تفکر شهودی دارد، فکرهای عمیق ندارد و در کارهای خود، بی‌منطق است.
علاوه بر این، خودش را مرکز عالم می‌داند و تصور می‌کند همه باید مطیع او باشند و همه‌چیز را از آن خود می‌داند. نکته مهم‌تر اینکه کودک، خوب و بد را به صورت انتزاعی در نظر نمی‌گیرد و کارهایی را که انجام می‌دهد، خطا نمی‌داند. اما از سن 6 سالگی، به مرور زمان خوب و بد را می‌شناسد و منطق، کم‌کم در افکار و اعمالش شکل می‌گیرد. در سنین کودکی، بچه‌ها همه‌چیز را بزرگ‌تر از حد واقعی‌اش در نظر می‌گیرند و به بیان دیگر، همه‌چیز در نظر بچه‌ها غلوشده است، بنابراین والدین باید بدانند در این سنین، بچه‌ها را زیاد تنبیه یا تشویق نکنند چون بسیار مضر است.
کودکان، بسیاری از کارهای خود را بد نمی‌دانند، بنابراین چگونه باید به آن‌ها یاد بدهیم که عذرخواهی کنند؟
بچه‌ها در سنین کودکی، بیشتر به رفتار پدر و مادرشان توجه دارند، به عنوان نمونه، اگر پدر پشت تلفن به دوستش دروغ بگوید، دروغ گفتن برای بچه نهادینه می‌شود و احساس نمی‌کند اگر دروغ گفت باید عذرخواهی کند. والدین لازم است جلوی فرزندشان به صورت غیرمستقیم عذرخواهی کنند تا بچه یاد بگیرد اگر کار بدی انجام داد، لازم است عذرخواهی کند. البته این عذرخواهی باید به صورت معقول باشد، نه غلوشده.
چگونه والدین باید به صورت غیرمستقیم به بچه‌ها عذرخواهی را یاد بدهند؟
اگر کودک، کاری کرده که در جامعه عرف نیست و کار بدی تلقی می‌شود، والدین باید بدون اینکه شخصیت بچه را زیر سوال ببرند یا احساس منفی به کودک منتقل کنند، به عنوان نمونه به جای بیان الفاظی مانند «تو بچه بدی هستی»، «دیگر دوستت ندارم» به کودک خود بگویند «تو خوبی، ولی این کارت اشتباه بوده» یا «اگر من جای تو بودم، می‌گفتم ببخشید» علاوه بر این، والدین باید در نظر داشته باشند همان‌طور که نباید شخصیت کودکشان را زیر سوال ببرند، نباید نسبت به رفتار او بی‌تفاوت باشند و هر کاری کرد به رویش نیاورند.
روش‌های غیرمستقیم دیگر که والدین باید از آن طریق به کودکشان عذرخواهی کردن را بیاموزند، «نقاشی کشیدن» و «داستان اسباب‌بازی‌ها» است. در روش نقاشی کردن، اتفاقی که سبب شده کودک کار زشتی انجام دهد را نقاشی می‌کنیم. به عنوان نمونه، اگر کودک در مدرسه با دوستش دعوا کرده و او را کتک زده، این اتفاق را با کمک كودك نقاشی می‌کشیم و یک کودک گریان را ترسیم می‌کنیم و از کودک می‌پرسیم: «اگر بخواهیم دوستت لبخند بزند باید چه کار کنی؟» و آن زمان عذرخواهی را به او یاد می‌دهیم.
روش داستان اسباب‌بازی‌ها نیز مشابه نقاشی کردن، از شخصیت‌های داستانی استفاده می‌کنیم و یک داستان تعریف می‌کنیم و از فرزندمان می‌خواهیم كه در مورد آن کار بد، قضاوت کند. ممکن است پاسخ کودک، عذرخواهی نباشد. والدین باید به او کمک کنند تا به این نتیجه برسد.
در چه زمانی باید از کودک به صورت مستقیم بخواهیم عذرخواهی کند؟
اگر کودک با روش‌های غیرمستقیم که در بالا ذکر شد، عذرخواهی کرد، لازم است او را تشویق و یک هدیه کوچک برایش تهیه کنید. اما اگر کودک واکنش مثبتی نشان نداد یا سن کودک در حدی نبود که خوب و بد را تشخیص بدهد و کارش خیلی بد بود، به صورت مستقیم از او بخواهید که عذرخواهی کند. اما والدین باید توجه داشته باشند که این تقاضا همراه با خشم و خرد کردن شخصیت کودک نباشد.
به عنوان نمونه «تو بچه خوبی هستی، ولی انتظار من از تو این نبود» یا «من تو را دوست دارم، اما این رفتارت خیلی زشت بود، باید عذرخواهی کنی» یا «حتماً خسته بودی یا حواست نبوده که چنین رفتاری را مرتکب شدی» بعد از کودک بخواهید که عذرخواهی کند و سپس بگویید از دوستت می‌پرسم عذرخواهی کردی یا نه.
گاهی اوقات بچه‌ها در میهمانی، کار خطایی را انجام می‌دهند و والدین، در جمع از آن‌ها مصرانه می‌خواهند که عذرخواهی کنند. آیا این رفتار صحیح است؟
نکته مهم در مورد عذرخواهی این است که نباید غلو شده یا کم باشد. پدر و مادر باید توجه داشته باشند كه برای یک اشتباه کوچک فرزندشان، نباید از او بخواهند یک عذرخواهی جدی انجام دهد و او را سرزنش کنند. یا برعکس اگر کودک، کار بسیار بدی انجام داده، بی‌تفاوت باشند و هیچ واکنشی نشان ندهند.
بنابراین اگر کودک در میهمانی، یک کار بدی انجام داد و این کارش عمدی بود، باید خیلی محکم و نه با احساس خشم و تنفر، از او بخواهید که عذرخواهی کند. اما اگر کار کودک غیر عمدی بود و درک درستی از آن کار نداشت، باید به صورت غیرمستقیم از او بخواهید که عذرخواهی کند. به عنوان نمونه بگویید: «خاله، من به جای پویا می‌گویم ببخشید، حواسم نبود» اما گاهی اوقات بچه‌ها متوجه کاری که می‌کنند نیستند یا سن آن‌ها به درک خیلی مسایل نمی‌رسد. به عنوان نمونه، اگر یک کودک 4 یا 5 ساله پایش را در جمع دراز کرد، نباید او را دعوا کنید و از او بخواهید از همه افراد حاضر در جمع با یک احساس منفی عذرخواهی کند. این کار باعث می‌شود اعتماد به نفس او کم شود و احساس حقارت کند و حالت وسواس‌گونه در رفتارش به وجود آید.
در برخی از موارد نیز پدر و مادر، عذرخواهی کردن را به فرزندشان یاد نمی‌دهند اما در جمع برای اینکه دیگران نگویند چه پدر و مادر بی‌تفاوتی، از کودکشان سوءاستفاده می‌کنند و در مورد هر اشتباه کوچک فرزندشان، او را وادار به عذرخواهی می‌کنند. این کار نیز اشتباه است و کودک را دچار عقده می‌کند.
آیا باید تفاوتی بین عذرخواهی کودک از والدین خود با دیگر افراد وجود داشته باشد؟
در وهله اول، کودک باید احترام گذاشتن را یاد بگیرد و بداند هر شخص چه جایگاهی دارد. پدر و مادر باید به فرزند خود بیاموزند که پدر و مادر یک حرمتی دارند، دوست یک حرمتی دارد، معلم جایگاه ویژه‌ای دارد، خواهر و برادر نیز از جایگاهی برخوردارند و این احترام را کودک از والدینش می‌آموزد. زمانی که کودک جایگاه اشخاص را درک کرد، نحوه برخوردش با افراد مختلف نیز تفاوت می‌کند. بنابراین، والدین باید در کنار رفتار مناسب خود، با بیان مثبت و دوستانه، احترام گذاشتن و عذرخواهی کردن از دیگران را به فرزندشان یاد بدهند.
بسیاری از کودکان به رغم رفتار مناسب والدینشان، اصرار دارند که کار بدشان را تکرار کنند و عذرخواهی نمی‌کنند. در چنین مواقعی والدین چگونه باید رفتار کنند؟
در چنین مواقعی، والدین باید نه واکنش مثبت نشان دهند و نه منفی. بی‌توجهی شاید کارساز باشد. اما اگر بچه‌ها باز هم اصرار به خطا داشتند، تنبیهاتی که جنبه جسمی ندارد، مناسب خواهد بود. این تنبیه‌ها نباید مسائل اولیه زندگی مانند غذا خوردن را دربرگیرد، بلکه باید قول‌هایی را که والدین به فرزندشان داده‌اند، محدود کند.
دکتر محمدرضا خدایی، روان‌پزشک
