چگونه تحقیق کنیم؟
نحوه ی انتخاب روش و طراحی صحیح انجام هر تحقیق که منجر به عملیاتی شدن ماحصل آن و یا حل یک مشکل خاص گردد، بسیار مهم است. برای انجام یک تحقیق و یافتن پاسخ سوال یا حل مشکل خاص، انجام یک فرآیند سیستماتیک که شامل دقت در جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل دقیق آن ها می باشد ، لازم است.
فرآیند تحقیق :
فرآیندی که برای انجام تحقیق موضوع مشخصی صورت می گیرد، بایستی طبق برنامه ریزی و مرحله به مرحله انجام پذیرد . به نحوی که پژوهشگر پس از رسیدن به پاسخ پرسش های جزیی ، اقدام به یافتن پاسخ سوالات کلی تر کند . از همه مهم تر اینکه فرد محقق در تمام مراحل فرآیند بایستی روی هدف پژوهش تمرکز نموده و آن را مد نظر فعالیت ها قرار دهد . به این ترتیب در روند فرآیند، پرسش های فرعی دیگری نیز پدید آمده و پاسخ دادن به آن ها نیز افزایش یافته و مراحل پژوهش توسعه پیدا می نماید. محقق برای ورود به فرآیند تحقیق بعد از یافتن پرسش علمی یا تعیین موضوع تحقیق و هدف پژوهش ، بایستی برنامه ریزی ، طراحی ، جمع آوری اطلاعات و در نهایت تجزیه و تحلیل آن ها را بداند. در این صورت است که محقق می تواند به فعالیت های پژوهشی خود امیدوار باشد.
پژوهشگر باید برای رسیدن به هدف تحقیق در بین روش های مختلف کیفی و کمی ، بهترین رویکرد را انتخاب نماید . (منبع : Leedy, P.D. & Ormrod, J. E. (2010) Practical Research: Planning and Design, Ninth Edition, Published by Merrill. )
نگاشتن یک مقاله ی علمی ، نوعی از تحقیقات و پژوهش های رایج می باشد. بنابراین یکی از روش های شناخت فرآیند صحیح یک تحقیق، مطالعه ی مقالات علمی ، در دسترس و قابل اعتماد است.
نگاشت مقاله :
چرا باید بنویسیم و نحوه ی نوشتن علمی چگونه است؟ مسلماً هر كس برای پاسخ به این سۆال، دلایلی را ذكر خواهد كرد كه در مجموع مهمترین آن ها را می‌توان این گونه برشمرد:
- توسط نوشتن می توان مسائل و مشكلات موجود بیان را بیان کرد.
- با نوشتن می توان دانش ، تجربه و تخصص خود و یا افراد دیگر را ارائه نموده و آن ها را ثبت کرد.
- با نگاشتن ، علم و عمل به یکدیگر نزدیک تر می شوند.
- با نوشتن مداوم ، ورزیدگی در نگارش به وجود خواهد آمد.
- نوشتن می تواند دانسته‌های ذهنی را صیقل داده و سبب رفع نواقص گردد.
- نگارش صحیح مطالب علمی سبب رشد ایده‌های نو و ایجاد انگیزه پژوهش بیشتر در آن زمینه خواهد گردید.
- و در نهایت نگارش باعث رشد و گسترش آگاهی‌های انسان می شود.
ملزومات نگارش:
نوشتن نیز مانند هر كاری نیاز به فراهم كردن یك‌سری مقدمات دارد، و مستلزم رعایت برخی نكات و پیشنیازها است. اصولاً خلق یك اثر خوب به‌خصوص اگر قرار باشد در قالب مقاله، كتاب، پایان‌نامه و... باشد نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه و برنامه‌ریزی دقیق دارد تا محصولی ارزشمند و قابل رقابت تولید شود. مهم ترین سرمایه برای نوشتن، داشتن مطالعه كافی و برخورداری از دانش لازم در حوزه موضوعی مورد علاقه است.
برای نوشتن مقاله به دو صورت می‌توان عمل كرد.
روش اول این است كه بخواهیم ابتدا در یك حوزه در باره ی موضوعی تحقیق كنیم و بر اساس نتایج و یافته‌های تحقیق ، مقاله بنویسیم.
روش دوم این كه مستقیماً موضوع یا مقوله‌ای را به قصد تهیه مقاله انتخاب كنیم و در آن زمینه شروع به نوشتن كنیم. برای نوشتن مقاله به این روش می‌توان با مطالعه منابع دایره‌المعارفی شروع كرد. سپس با جستجو در بانك‌های اطلاعاتی، و استفاده از کتاب های شناسایی شده ، می‌توان كتاب‌های تخصصی و منابع اطلاعاتی دیگر از قبیل مقاله، پایان‌نامه و... را گردآوری كرد. پس از گردآوری منابع اطلاعاتی، ابتدا سرفصل‌ها و مندرجات آن ها مرور شود. پس از آن بخش‌های مهم و مرتبط به‌دقت مورد مطالعه قرار گرفته و از نكات مهم یادداشت‌برداری شود.
انواع مقاله
مقالات را از چند دیدگاه می‌توان دسته‌بندی كرد. یكی از این دسته‌بندی‌ها می‌تواند بر اساس محتوای اطلاعات مقاله باشد كه از این منظر مقالات به انواع تحقیقی، تحلیلی، مروری و گردآوری تقسیم می‌شوند:
- مقاله تحقیقی (پژوهشی): برگرفته از تحقیقی است كه به‌تازگی پایان یافته است و چون متكی بر یافته‌های تحقیقاتی است، گزارش تحقیق نیز به آن گفته می‌شود.
- مقاله تحلیلی یا مقاله نظری ، مقاله‌ای است كه نگارنده با استفاده از منابع پژوهشی قبلی، نظریه خاصی را در حوزه كار خود مطرح می‌نماید. در این نوع مقاله نویسنده ممكن است نظریه‌های قبلی را گسترش دهد، آن ها را با استفاده از شواهد توسعه داده و به‌شكل دیگری بیان كند یا آن ها را مورد تأمل قرار دهد.
- مقاله مروری، این مقاله به تحلیل كلان و ارزیابی و تحلیل نوشته‌هایی می‌پردازد كه قبلاً منتشر شده است. نگارنده ی مقاله مروری از طریق مقوله‌بندی، یكپارچه‌سازی، و ارزشیابی متون منتشر شده پیشین، سیر پیشرفت پژوهش‌های جاری را در جهت روشن ساختن مسئله‌ای مشخص دنبال می‌كند.
- مقاله گردآوری نیز صرفاً به گردآوری و انعكاس نقطه نظرهای مختلف مندرج در نوشته‌های مرتبط با موضوعی خاص می‌پردازد و در واقع كار تازه‌ای را عرضه نمی‌كند. تفاوت آن با مقاله تحلیلی این است كه به ارائه نظریه جدیدی منتهی نمی‌شود و نیز با مقاله مروری این تفاوت را دارد كه الزاماً به سنجش و ارزیابی كلیه آثار قبلی نمی‌پردازد.
البته علاوه بر انواع مقاله های ذكر شده، گونه های دیگری از نوشته‌ها نیز وجود دارند که بیشتر در مجلات عادی منتشر می گردند.
با توجه به این كه نوشته حاضر بیشتر بر مقاله تحقیقی تأكید دارد ، لازم است ابتدا اجزاء مقاله تحقیقی و در ادامه شیوه نوشتن این‌گونه مقاله‌ها مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
اجزاء مقاله:
1 – عنوان:
عنوان هر اثر جلوه‌ای از هویت آن اثر است؛ خواه اثر هنری باشد یا علمی. عنوان در واقع مطالب متن به صورت کاملا فشرده است. عنوان باید مختصر، گویا و جذاب باشد تا بتواند علاوه بر ایجاد انگیزه مطالعه در خواننده، او را در انتخاب مقاله مورد نیازش راهنمایی كند.
2- چكیده:
چكیده خلاصه كوتاهی از مقاله همراه با نكات اصلی متن مقاله است و به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود كه خواننده را در تصمیم‌گیری برای مراجعه یا عدم مراجعه به اصل مقاله قادر می‌سازد. محتوای چكیده حاوی مطالبی است كه نویسنده مقاله بر آن ها تأكید ورزیده است. طول چكیده معمولاً تابع نوع مقاله است.
3- مقدمه:
مقدمه سرآغاز هر مطلب یا مبحث است و با اشاره به مسائل و مشكلات موجود در آن زمینه، یافته‌های قبلی در باره موضوع مورد بحث را به اختصار شرح می‌دهد و در پایان به ارائه راه‌حل می‌پردازد. درواقع پیوند میان نویسنده و خواننده از طریق مقدمه صورت می‌گیرد و ضروری است كه روان و جذاب باشد.
4- متن اصلی:
متن یا بدنه اصلی مقاله شامل اهداف، روش كار، پیشینه پژوهش، محدودیت‌ها و نارسایی‌ها، یافته‌ها و نتیجه‌گیری است. بنابر این باید پیام اصلی نویسنده را به‌طور مفصل بیان كند به نحوی كه خواننده با مطالعه آن بتواند نتیجه مورد انتظار را دریافت نماید. معمولاً پس از بدنه اصلی مقاله، یعنی در پایان مقاله یا تحقیق نتیجه ی اصلی تحقیق که در قسمت های مختلف مقاله از جمله در قسمت چکیده نیز بیان گردیده ، نوشته می شود. آخرین بخش مقاله فهرست مآخذ می‌باشد.
شیوه نوشتن مقاله :
برای نوشتن مقاله، باید مراحل و اقداماتی را مرحله به مرحله طی كنیم كه در این جا به بررسی آن ها می‌پردازیم:
1- مشخص كردن موضوع كلی : داشتن انگیزه لازم برای یافتن موضوع مناسب و توجه به نیازهای جامعه از مسائل مهم در این مرحله است.
2- بررسی و تحلیل موضوع به‌لحاظ ارزشمندی وامكان‌پذیری: برای ارزشیابی و امكان‌پذیر بودن نگارش مقاله می‌توان چند سۆال طرح كرد:موضوع مقاله تا چه اندازه ارزشمند و بدیع است؟ از چه جنبه‌ای و برای چه كسانی مفید خواهد بود؟ آیا تهیه چنین مقاله‌ای امكان‌پذیر است و موانع ومشكلات احتمالی انجام كار كدام است؟ در صورتی كه بتوانیم برای این پرسش‌ها پاسخی مناسب بیابیم، طبیعتاً مراحل نوشتن آسانتر خواهد بود.
3- طرح‌ریزی مقدماتی و تدوین ساختار كلی، تهیه فهرست مقدماتی مطالب، تهیه عنوان بخش‌های اصلی و فرعی، توجه به هدف و طیف مخاطبین، هماهنگی بین ساختار و نوع مقاله و مشورت با افراد صاحب‌نظر از مواردی است كه در این مرحله باید در نظر گرفته شود.
4- تعیین برنامه زمانی برای انجام كار (مدیریت زمان) زمانبندی مناسب و انجام مرحله به مرحله ی كارها از مسائلی است كه تهیه و تدوین مقاله را در مدت زمان از پیش تعیین شده امكان‌پذیر می‌سازد.
5- جستجو برای یافتن منابع اطلاعاتی : منابع اطلاعاتی پایه ، شامل دایره‌المعارف‌های موضوعی، خلاصه مقالات و... می باشند.
6- جستجو برای یافتن اطلاعات مرتبط (تهیه كتاب شناسی مقدماتی): پس از مطالعه و بررسی منابع پایه، با استفاده از برگه‌دان كتابخانه و یا از طریق جستجو در شبكه‌های اطلاعاتی می‌توان كتاب شناسی اولیه را تهیه و منابع اطلاعاتی تخصصی را شناسایی و گردآوری كرد.
7- مطالعه منابع اطلاعاتی مهم و مرتبط برای محدود و مشخص كردن موضوع و رویكرد مقاله.
با مطالعه منابع اطلاعاتی اصلی و كلیدی می‌توان دامنه موضوعی را مشخص كرد. علاوه بر این اعتبار و غنای مقاله بستگی به منابعی دارد كه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
8- مطالعه عمیق منابع گردآوری شده و یادداشت‌برداری هدفمند.
9- مرتب كردن یادداشت‌ها بر اساس فهرست مطالب و بازنگری و پالایش آن ها.
10- نوشتن متن مقاله (نسخه اولیه): بهتر است نوشتن مقاله با مطالب ساده‌تر شروع و از حجیم کردن نوشته ها خودداری شود. توجه به هدف، ساختار و مخاطب و رعایت انسجام و پیوند منطقی میان بخش‌ها و پاراگراف‌ها و رعایت آیین نگارش صحیح از نكات مهمی است كه نویسنده مقاله باید به آن توجه كند.
11- مرور متن اولیه و اصلاح آن (تهیه نسخه دوم): پیشنهاد می شود كه پس از آماده شدن نسخه اولیه، یك یا چند روز مقاله را كنار بگذاریم و پس از آن به بررسی و مرور مقاله بپردازیم. هنگام بررسی مقاله باید جملات و پارگراف‌های غیر ضروری حذف شوند و نكات مهم مقاله در مقایسه با مقالات دیگر برجسته شود. توالی و ترتیب مطالب به درستی كنترل شود.
12- مشورت با افراد متخصص و صاحب‌نظر و اصلاح نهایی مقاله.
13- تهیه و تدوین چكیده، كلیدواژه، مقدمه و فهرست مآخذ و در پایان تهیه نسخه نهایی مقاله : نكته قابل تأمل در این مورد این است كه تمام موارد ذكر شده در این بند باید پس از اتمام نوشتن متن اصلی صورت گیرد، و در واقع چكیده برگرفته از كل متن است، و مقدمه بر اساس متن نوشته شده تهیه گردد، در حالی‌كه گاهی اوقات برخی افراد در پاسخ به فراخوان مقالات سمینارها و كنفرانس‌ها ابتدا چكیده یا خلاصه مقاله خود را تهیه و ارسال می‌كنند و اگر چكیده مقاله مورد قبول برگزار كنندگان واقع شد اقدام به تهیه متن كامل مقاله می‌كنند كه این كار مسلماً به ساختار و محتوای مقاله لطمه خواهد زد. همچنین در خصوص فهرست مآخذ باید توجه داشت كه یكی از اصول اخلاقی و مهم در نگارش، استناد به منابع و مآخذی است كه در حین كار مورد استفاده قرار می‌گیرد. استناد و ذكر منابع مورد استفاده علاوه‌بر ارج نهادن به آثار دیگران، باعث افزایش اعتبار و ارزش اثر خواهد شد.
14- انتخاب مجله مناسب و ارسال مقاله برای چاپ و انتشار آن : توجه به سابقه، درجه اعتبار ( علمی- پژوهشی، ترویجی و...) و خط‌مشی مجله (گرایش موضوعی)، مدت زمان انتظار برای چاپ مقاله، از نكاتی است كه هنگام انتخاب مجله باید مد نظر گرفته شود.
معیارهای كنترل طرح و ساختار اولیه مقاله:
اگر بخواهیم بر اساس پژوهشی كه در حوزه موضوع مورد علاقه خود انجام داده‌ایم، مقاله بنویسیم، می‌توانیم با طرح چند سۆال به ارزیابی طرح و ساختار اولیه مقاله بپردازیم.
دلیل انجام تحقیق چیست؟ چه فرضیه‌هایی مورد آزمایش قرار گرفتند و چه نتایجی به‌دست آمده است؟
چه روش‌هایی مورد استفاده قرار گرفته و اطلاعات چگونه جمع‌آوری شده است؟
چه پیشنهادهایی برای انجام این‌گونه پژوهش‌ها در آینده وجود دارد؟
همان طور كه می‌دانیم هر نویسنده‌ای به قصد چاپ و نشر مقاله‌اش در مجلات معتبر دست به قلم برده و مطلبی را می‌نویسد. از طرف دیگر می‌دانیم كه هر مجله‌ای با توجه به خط‌مشی خود، كیفیت و محتوای مقالات دریافت شده را مورد بررسی و ارزشیابی قرار می‌دهد. بنابراین بهتر است پرسش‌هایی كه از طرف داوران مجله برای ارزیابی مقاله مطرح می‌شوند، پیشاپیش از سوی نویسنده مطرح و به آن ها پاسخ مناسب داده شود. این روش علاوه بر صیقل خوردن مقاله باعث می‌شود تا نارسایی‌های احتمالی آن برطرف شده و از استحكام لازم برخوردار گردد.
پیام های پژوهشی
- تربیت دانشآموزان و اهمیت این امر از دوران پیش دبستانی و دبستان بسیار ضروری به نظر میرسد . اگر این امر به صورت یک ضرورت در دوران ابتدای تحصیل در دانش آموزان بارور گردد ، انجام پژوهش و یافتن پاسخ پرسش برای دانشآموزان ملکه ذهن گردیده و به همین ترتیب رشد معرفتی خود را در طول زندگی ادامه میدهند. این امر به خصوص در مدارس و مراکز استعدادهای درخشان صورت گرفته و در برنامه های پژوهشی این سازمان به طور مدون و منظم و به روز در رأس امور تربیتی و آموزشی قرار دارد.
- برای تربیت دانش آموز پژوهشگر، مربی پژوهشگر و مسلط به روش های پژوهش نیاز اصلی آموزش و پرورش است. بنابر این اساسی ترین امور برای ساماندهی این هدف مهم ، داشتن و یا فراهم نمودن معلمان پژوهشگر است.
- ترویج تعریف دقیق و صحیح پژوهش از اصول انجام پژوهش صحیح است.
- آموزش و پرورش در راستای پژوهش محور نمودن فعالیت های خود بایستی راه کارهای کوتاه مدت و زود بازده و راه کارهای بلند مدت را تعریف و عملی نماید.
- راه کارهای کوتاه مدت برای عقب نماندن بیشتر ، از انجام فعالیت های کیفی است چرا که توسعه علمی دنیا به سرعت و براساس یافته های پژوهش در حال پیشرفت می‌باشد.
- برای بنیادی کردن فعالیت های پژوهشی در ساختار آموزش و پرورش (اعم از صف و ستاد) راه کارهای بلند مدت بایستی همزمان با اجرای فعالیت های کوتاه مدت ، به صورت علمی و بدون تعجیل در برنامه ها، آغاز گردد.
- با عنایت به این که وزارت آموزش و پرورش و کلیه زیر مجموعه های وابسته از جمله مدارس و دانشآموزان یک ارگان بسیار گسترده و در عین حال فرهنگ ساز و مۆثر در تمام فعالیت های کشور است، بنابراین تعریف شاخص های پژوهشی در نهاد آموزش و پرورش نیازمند کارشناسی و نیاز سنجی دقیق می باشد.
- یکی از مهم ترین راه کارها برای عملی شدن نتایج پژوهش های کیفی، نظر قاطع مسئولین تصمیم گیر در آموزش و پرورش از جمله وزیر محترم و زیرمجموعه ایشان در انجام پژوهش ها در آموزش و پرورش و مد نظر قراردادن یافته ها در برنامه ریزی های کلان و خرُد آموزش و پرورش می‌باشد. زیرا انجام این یافته ها قبل از نیاز به پشتوانه مالی نیاز به پشتوانه ی اداری و اجرایی دارد.
- انجام دوره های پژوهشی و ضمن خدمت برای معلمان و معاونان و مدیران مدارس یکی از برنامه های کوتاه مدت و زود بازده برای این ا مر می‌باشد. اما برای توسعه عمیق و پایدار بایستی موضوع پژوهش و پژوهش محوری آموزش و پرورش در دانشگاه ه های تربیت دبیر و مراکز تربیت معلم صورت گیرد ضمن اینکه اگر دانشآموزان حال حاضر، پژوهش محور تربیت گردند در نسل بعدی آموزش و پرورش قاعدتاً مشکل اساسی وجود نخواهد داشت. زیر آن ها آینده سازمان جامعه خواهند بود.
منبع: مدیریت پژوهشی وزارت آموزش و پرورش
