در کوچه‌سار شب
نگاهی به صور خیال در شعر هوشنگ ابتهاج
کتاب «در کوچه سار شب» با بررسی صور خیال در شعر امیر هوشنگ ابتهاج -سایه- به همراه زندگینامه شاعر و برگزیده‌ای از اشعار وی با تحقیق و تالیف رویا ربیع‌زاده از دریچه نشر نگیما روانه بازار نشر شد.
شعر فارسی در آستانه هزاره دوم خود، تولدی دیگر یافت و مسیری متفاوت را برگزید. دنیای شگفت و مدرن ادبیات را نیز دستخوش تحول کرد و آنرا به طرف قلمروهای جدیدی سوق داد. نزدیک به صد سال از آغاز این تحول می‌گذرد و در این مدت شعر فارسی تجربه‌های متفاوتی و متنوعی را پشت سر گذاشته است و از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی تصاویر خیال انگیز و شیوه تصویرگری شاعران معاصر و نوع نگرش آنها در این راستا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و قدر مشترک تمامی تلاش‌ها و پژوهش‌ها در این زمینه، یافتن وجوه زیبایی و شیوه‌های جدید تصویرگری در شعر است تا در این زیبایی‌ها درک شود و از درک این زیبایی‌ها روح انسان لذت ببرد.
راه‌یابی به زیبایی درون شعر و درک و لذت آن از رهگذر شناخت تصاویر و عناصر شعر و شیوه‌های بیانی آن صورت می‌گیرد، چرا که زبان شعر زبان تصویر است و شاعر با زبان تصویر با مخاطبانش سخن می‌گوید. تصاویر خیال‌انگیز شاعر از دریچه تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه وارد عرصه شعر می‌شوند.
کتاب «در کوچه سار شب: صور خیال در شعر امیر هوشنگ ابتهاج» هم دریچه‌ای نگاهی است به صور خیال و عناصر سازنده ابتهاج که شاعری چیره دست و ماهر و از درخشان‌ترین چهره‌های غزل‌سرایی معاصر است.
این کتاب که بر اساس تحقیق کتابخانه‌ای و فیش برداری و در نهایت مرتب کردن اطلاعات گردآوری شده و ارائه نتیجه کلی از یافته‌ها است، در شش فصل تدوین شده است. در فصل اول به مباحث کلی تحقیق شامل شناخت شاعر، سبک و مضامین شعری و آثار وی، قالب‌های شعری و صور خیال در اشعار او و تعریف شعر و تصویر پرداخته شده است.
فصل دوم شامل بررسی تشبیه در اشعار ابتهاج به لحاظ ساختار، محتوا، ذکر نمونه‌ها و تعیین بسامد و جدول در خصوص آنها است. در فصل سوم به بررسی استعاره در اشعار ابتهاج به لحاظ ساختار، محتوا و عناصر تشکیل دهنده آن و همچنین کارکرد آنها در شعر او با تعیین بسامد و جدول‌های آماری پرداخته شده است. فصل چهارم اختصاص دارد به بررسی مجاز و علاقه‌های مختلف به کار رفته در اشعار ابتهاج و همچنین کاربرد و نحوه استفاده انها در شعر و فصل پنجم به بررسی کنایه از جهت ساختار، محتوا، واژه محوری کنایات و میزان اهمیت و کاربرد آنها در شعر ابتهاج اختصاص دارد. در آغاز هر فصل نظرات اساتید بلاغت ذکر شده است و در آخر هر فصل نتیجه‌گیری و تجزیه و تحلیل محتوایی آمده است. یکی از ویژگی‌های این کتاب استفاده از نمودار، جداول و بسامد آماری است.
به طور کلی اشعار ابتهاج در دو کتاب «سیاه مشق» و «تاسیان» گردآوری شده است که کتاب سیاه مشق شامل اشعار سنتی وی در غالب غزل، مثنوی، قطعه، دوبیتی و رباعی است و کتاب تاسیان شامل اشعار نو و مجموعه های شعری نخستین نغمه‌ها، سراب، شبگیر، زمین، چند برگ از یلدا و یادگار خون سرو است. در این کتاب در ذکر نمونه‌های شعری نو در ذیل هر نمونه، در سمت چپ شماره صحه و سپس نام مجموعه و نام کتاب درج گردیده است و در نمونه‌های اشعار سنتی در ذیل هر بیت، در سمت چپ شماره صفحه و نام کتاب ذکر شده است.
در شعری که امیرهوشنگ ابتهاج در سال 1330 در رشت سروده و در این کتاب باز نشر شده است، می‌خوانیم:
دیگر این پنجره بگشای که من
به ستوه آمدم از این شب تنگ.
دیرگاهیست که در خانهی همسایهی من خوانده خروس.
وین شبِ تلخِ عبوس
میفشارد به دلم پای درنگ.
دیرگاهیست که من در دلِ این شامِ سیاه،
پشت این پنجره، بیدار و خموش
ماندهام چشم به راه.
همه چشم و همه گوش:
مست آن بانگ دلآویز که میآید نرم
محو آن اختر شبتاب که میسوزد گرم
مات این پردهی شبگیر که میبازد رنگ.
آری، این پنجره بگشای که صبح
میدرخشد پسِ این پردهی تار.
میرسد از دل خونین سحر بانگ خروس.
وز رخ آینهام میسترد زنگ فسوس
بوسهی مهر که در چشم من افشانده شرار
خندهی روز که با اشک من آمیخته رنگ ...
مولف کتاب «در کوچه سار شب: صور خیال در شعر امیر هوشنگ ابتهاج» در پایان این کتاب نتیجه‌گیری‌های خود از بررسی صور خیال را اینگونه بیان می‌کند:
1. امیر هوشنگ ابتهاج در میان غزل‌سرایان معاصر چهره‌ای بس برجسته دارد.
2. توجه به سبک عراقی و موفقیت ابتهاج در پیروی از بزرگترین شاعر این سبک، حافظ شیرازی سبب شده که وی را حافظ زمانه بنامند.
3. ابتهاج برای بیان معنای ذهنی خود و بهره‌گیری از زیبایی‌های کلام از انواع صور خیال استفاده نموده است.
4. استعاره مهمترین و اصلی‌ترین صورت خیال‌انگیز در اشعار ابتهاج است.
5. بعد از استعاره، تشبیه از جهت کاربرد در اشعار ابتهاج در رتبه دوم قرار می‌گیرد.
6. تشبیهات حسی به حسی بسامد بالایی در اشعار ابتهاج دارند.
7. طبیعت به عنوان مهمترین عنصر تصویرساز ابتهاج در اشعار او جلوه ویژه‌ای دارد.
8. تشبیهات بلیغ در اشعار سنتی از نوع فشرده و در اشعار نو بیشتر از نوع گسترده است.
9. تشبیه مرکب و تمثیل به طور کلی در اشعار ابتهاج کم و انگشت‌شمار هستند.
10. ابتهاج در توصیف تصاویر شاعرانه از صف مرکب تشبیهی بسیار بهره برده است.
11. ابتهاج در ساختار تشبیه بلیغ فشرده گاهی برای مشبه و مشبه‌به صفاتی را آورده و با این کار تصویری دقیق‌تر و زیباتر خلق کرده است.
12. تشبیه در تشبیه از دیگر ویژگی‌های اشعار ابتهاج است.
13. متناقض نماهای تشبیهی که ابتهاج با هنرمندی آنها را به کار گرفته بر زیبایی سخن او افزوده است.
14. مهمترین عناصر تصویرساز در شعر ابتهاج در جایگاه مشبه «شاعر» است.
15. بعد از شاعر به ترتیب معشوق، مفاهیم انتزاعی، عناصر طبیعی در جایگاه مشبه نقش‌آفرینی می‌کنند.
16. عشق، امید و آرزو از مهمترین مفاهیم انتزاعی به کار رفته در اشعار ابتهاج هستند.
17. تشهبیاتی که با مفاهیم انتزاعی ساخته شده‌اند اغلب به شکل تشبیه بلیغ هستند.
18. کاربرد وسیع مفهوم انتزاعی امید، بیانگر نوع نگرش به زندگی و مثبت‌اندیش بودن وی است.
19. غم و اندوه نیز از مفاهیم انتزاعی پرکاربرد شاعر هستند که بیانگر اندوه اجتماعی ابتهاج است.
20. شب نیز از مفاهیم طبیعی پرکاربرد در شعر ابتهاج است که به کرات به عناصر دیگر تشبیه شده است و بیانگر وضعیت روحی و اجتماعی شاعر است.
21. در میان اشیاء، شمع، آینه و پرده، در جایگاه مشبه‌به بسیار مورد توجه بوده‌اند.
22. آشنایی شاعر با هنر موسیقی موجب گشته از واژگان و اصطلاحات موسیقی بسیار بهره بگیرد که مهمترین آنها «نی» است.
23. مکان‌هایی که بیشتر مورد استفاده ابتهاج بوده، زندان و چاه است که بیانگر تنگناها و مشکلات او در زندگی است.
24. استعاره پرکاربردترین عنصر تصویرساز ابتهاج است.
به گزارش فارس، امیر هوشنگ ابتهاج معروف به «ه.الف سایه» در 6 اسفند 1306 در رشت متولد شد . پدرش آقاخان ابتهاج از مردان سرشناس رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای این شهر بود. ابتهاج سرپرست برنامه گل‌ها در رادیوی ایران، پس از کناره گیری داوود پیرنیا و پایه‌گذار برنامه موسیقایی گلچین هفته بود. تعدادی از غزل‌های او توسط خوانندگان ترانه اجرا شده است.
ابتهاج در جوانی دلباخته دختری ارمنی به نام گالیا شد که در رشت ساکن بود و این عشق دوران جوانی دست مایه اشعار عاشقانه‌ای شد که در آن ایام سرود. بعدها که ایران غرق خونریزی و جنگ و بحران شد، شعری با اشاره به همان روابط عاشقانه‌اش با گالیا سرود.
وی در آغاز، همچون شهریار، چندی کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به ویژه پس از سرایش ققنوس، با طبع او که اساسا شاعری غزلسرا بود؛ همخوانی نداشت. پس راه خود را که همان سرودن غزل بود؛ دنبال کرد. سایه در سال 1325 مجموعهء «نخستین نغمه‌ها» را، که شامل اشعاری به شیوهء کهن است، منتشر کرد. در این دوره هنوز با نیما یوشیج آشنا نشده بود. «سراب» نخستین مجموعهء او به اسلوب جدید است، اما قالب همان چهارپاره‌است با مضمونی از نوع تغزل و بیان احساسات و عواطف فردی؛ عواطفی واقعی و طبیعی. مجموعهء «سیاه مشق»، با آنکه پس از «سراب» منتشر شد، شعرهای سالهای 25 تا 29 شاعر را دربر می‌گیرد. در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل‌های خود را چاپ کرد و توانایی خویش را در سرودن غزل نشان داد و شهریار پیش گفتاری در مورد غزل دربار ان می‌نویسد. سایه در مجموعه‌های بعدی، اشعار عاشقانه را رها کرد و با مردم همگام شد. مجموعهء «شبگیر» پاسخ‌گوی این اندیشهء تازهء اوست که در این رابطه اشعار اجتماعی با ارزشی پدید می‌آورد.. مجموعه شبگیر و زمین نشان می‌دهد. مجموعهء «چند برگ از یلدا» راه روشن و تازه‌ای در شعر معاصر گشود.
منبع: فارس
