جام بلای مقربان

امام باقر(علیه السلام) در این باره می فرماید: خداوند تبارك و تعالی چون بنده ای را دوست دارد در بلا و مصیبتش غرقه سازد و باران گرفتاری بر سرش فرودآرد و آنگاه كه این بنده خدا را بخواند فرماید: لبیك بنده من! بی شك اگر بخواهم خواسته ات را زود اجابت كنم می توانم اما اگر بخواهم آن را برایت اندوخته سازم این برای تو بهتر است (اصول كافی ج2 ص253، باب شده ابلاء المومن حدیث7)

امتحان، سنت الهی

آزمون و امتحان یكی از سنت ها و قوانین حاكم بر انسان و جامعه است. انسان و جامعه انسانی بر اساس سنت الهی همواره در حالات گوناگونی قرار گرفته و در یك حالت باقی نمی ماند. به این معنا كه فراز و نشیب، قبض و بسط، شرح و قبض، سلامت و بیماری، خوشی و ناخوشی، دارایی و نداری و مانند آن در زندگی هر انسان و هر جامعه ای امری طبیعی و براساس قوانین تكوینی الهی است.

بنابراین، هیچگاه انسان در یك حالت از آغاز عمر تا پایان نمی ماند و هر از گاهی دچار حالات متضاد و متفاوتی می شود. دگرگونی حالات انسانی همانند دگرگونی آب و هوا بر اساس سنت و قوانین طبیعی است كه خداوند بر نظام آفرینش حاكم كرده است و هیچ كس را گریزی از سنت ها و قوانین الهی نیست.

در آیات قرآنی بارها از سنت امتحان با عناوینی چون ابتلاء، فتنه و امتحان و عبارات مفید این معنا، سخن به میان آمده است و هیچ انسان و جامعه ای را بیرون از دایره سنت ندانسته است (مومنون، آیه 30؛ عنكبوت، آیه 2؛ محمد، آیه 31)؛ چرا كه قوانین تكوینی و حاكم بر نظام آفرینش استثنابردار نیست و كسی نمی تواند از دایره آن بیرون باشد (مائده، آیه 71؛ توبه، آیه 16؛ هود، آیه 7؛ كهف، آیه 7 و آیات دیگر)

اصولا از نظر قرآن یكی از فلسفه ها و اهداف آفرینش انسان و استقرار وی در دنیا و زمین، آزمایش انسان هاست تا دانسته شود چه كسی در مسیر آفرینش گام برداشته و خدایی و ربانی می شود و چه كسی در خلاف آن حركت می كند. (یونس، آیه 14؛ هود، آیه 7؛ انسان، آیه 2)

تنوع در آزمون ها

انسان ها با اشكال گوناگون دچار ابتلاء و آزمون هستند. (بقره، آیه 155) تنوع در آزمون الهی چنان زیاد است كه نمی توان همه را بیان كرد، ولی این آزمون ها شامل همه چیز از خوب و بد می شود؛ چنانكه خداوند در همین آیه از آزمون ترس روحی و روانی تا گرسنگی، نقص در مال و جان و سلامت خود و خویشان و كمبود در میوه ها و كاهش نسل و مانند آن را به عنوان مصادیقی از آزمون الهی بیان كرده است.

البته آزمون های الهی تنها در شكل نقص و رنج بروز و ظهور نمی كند، بلكه گاه زیبایی مظاهر دنیا، خود مهمترین زمینه آزمایش انسان هاست. به این معنا كه سلامت و ثروت و هر زیبایی و خوبی دنیا می تواند خود آزمونی برای انسان باشد و حتی می توان گفت كه آزمونی سخت تر و دشوارتر خواهد بود. (كهف، آیه 7)

آزمون های الهی نسبت به انسان، با دادن و گرفتن نعمت هاست.(زمر، آیه 49؛ فجر، آیه 89) این گرفتن و دادن تنها به نعمت های معمولی اختصاص ندارد، بلكه خود زندگی و مرگ انسان ها، آزمونی سخت برای انسانهاست. (ملك، آیه 2)

پس باید توجه داشت كه تنها گرفتن ها به عنوان آزمون در سنت الهی مطرح نیست، بلكه گاه دادن ها و نعمت ها خود آزمونی سخت تر و دشوارتر خواهد بود.(جن، آیات 16 و 17)

آزمون ها از طریق های گوناگونی انجام می گیرد؛ گاه از طریق مردم (انعام، آیه 53؛ فرقان، آیه 20؛ محمد، آیه4)، گاه از طریق پیامبران الهی (حدید، آیه 25؛ اسراء، آیه 60) و گاه دیگر از طریق عنایت و توجه خاص الهی بطور مستقیم یا غیر مستقیم انجام می گیرد.

این آزمون ها هم برای شناخت حقایق برای خود مردم و هم برای رشد و شكوفایی استعدادهای آنان است. آزمایش الهی گاه برای روشن شدن انگیزه ها و خالص كردن قلب های مۆمنان و نیل به تقوا یعنی به حوزه امور باطنی و قلبی ارتباط دارد(آل عمران، آیه 154) و گاه دیگر برای رشد استعدادها و بروز و ظهور آن مرتبط می شود.(بقره، آیه 124)

امام صادق(علیه السلام) درباره فلسفه آزمون های الهی به این نكته توجه می دهد كه آزمون های الهی موجب رشد و شكوفایی انسان است.

رسول خدا فرمودند: حكایت مومن حكایت ساقه گیاه است كه بادها آن را به این سو و آن سو كج و راست می كنند. مومن هم به واسطه بیماریها و دردها كج و راست می شود. اما حكایت منافق، حكایت عصای آهنین بی انعطافی است كه هیچ آسیبی به آن نمی رسد، تا اینكه مرگش به سراغش می آید و كمرش را در هم می شكند. (اصول كافی ج2 ص 257، باب شده ابلاء المومن حدیث 25)

هر كه مقرب تر است جام بلا بیشترش می دهند

براساس قواعد رفتاری هر كسی ادعائی دارد باید آن را به اثبات برساند. پس كسانی كه مدعی اموری بس مهم و بزرگ هستند می بایست در آزمون های سخت تر و بیش تری آن را به نمایش بگذارند تا سیه روی شود هر كه در او غش باشد.

امام باقر(علیه السلام) در این باره می فرماید: خداوند تبارك و تعالی چون بنده ای را دوست دارد در بلا و مصیبتش غرقه سازد و باران گرفتاری بر سرش فرودآرد و آنگاه كه این بنده خدا را بخواند فرماید: لبیك بنده من! بی شك اگر بخواهم خواسته ات را زود اجابت كنم می توانم اما اگر بخواهم آن را برایت اندوخته سازم این برای تو بهتر است (اصول كافی ج2 ص253، باب شده ابلاء المومن حدیث7)

انسان ها هر چه به خدا نزدیكتر باشند، آزمون های آنان بیشتر خواهد شد. از این رو امام صادق(علیه السلام) می فرماید: المومن لایمضی علیه اربعون لیله الا عرض له امر یحزنه یذكر به؛ چهل شب بر بنده مومن نگذرد مگر اینكه واقعه ای برایش رخ دهد و او را غمگین سازد و به واسطه آن، متذكر گردد. (اصول كافی ج2 ص254، باب شده ابلاء المومن حدیث11)

كسی كه می خواهد به مقام بس بزرگ برسد باید آزمونهای سخت تر از نظر كیفیت و بیش تر از نظر كمیت را تجربه كرده و از آن به سلامت و موفقیت بگذرد. (بقره، آیه124)

اصولا دست یابی به برخی از مقامات جز با آزمون های سخت و بسیارشدنی نیست. برخی از مقامات بهشتی جز از طریق آزمون های سخت در بدن و تن به دست نمی آید.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: در بهشت مقام و منزلتی وجود دارد كه هیچ بنده ای به آن نرسد، مگر به درد و بیماری ای كه در بدنش حادث شود(اصول كافی ج2 ص552، باب شده ابلاء المومن حدیث 41)

آن حضرت همچنین می فرماید: جایگاه مومن نزد خدای عزوجل برترین جایگاه است و این جمله را سه بار فرمود، چرا كه گاه بنده ای را خداوند به گرفتاری مبتلا می سازد و آن گاه جانش را عضو عضو از پیكرش بیرون می كشد، در حالی كه وی بر این پیشامد خداوند را حمد و ستایش می گوید. (اصول كافی ج2 ص452، باب شده ابلاء المومن حدیث 31)

از نظر امام صادق(علیه السلام) چون برخی از مقامات تنها از طریق آزمون های خاص به دست می آید، مومن اگر بخواهد آن مقامات را به دست آورد می بایست آرزو داشته باشد كه گرفتاریهای این چنینی را داشته باشد تا استعداد دست یابی به آن مقامات را به دست آورد. آن حضرت فرمود: اگر مومن می دانست كه پاداش مصائب و گرفتاری هایش چه اندازه است، آرزو می كرد با قیچی تكه تكه شود (اصول كافی ج 2 ص 552، باب شده ابلاء المومن حدیث 51)

براساس آیات 61 و 71 سوره فجر افزایش ثروت و نعمت به معنای خیر نیست، چنانكه كاهش ثروت به معنای شر نیست، چرا كه نعمت می تواند خودبلایی بزرگ باشد یا نقمت و بلایی همان خیر اساسی برای او باشد.

انسان نمی تواند هر نقصانی را بلا بداند بلكه شاید ابتلا و آزمونی است كه او را به مقامات بالا می رساند. از این رو امام باقر(علیه السلام) یادآور می شود كه: خداوند عزیز و با جلال از بنده مومنش با رنج و بلا دلجویی می كند، همچنان كه شخص با هدیه ای كه از سفر آورده، از خانواده اش دلجویی می كند و خدا مومن را از دنیا پرهیز می دهد، همچنان كه طبیب بیمار را (از بعضی خوردنی ها و آشامیدنی ها) پرهیز می دهد. (اصول كافی ج2 ص 552، باب شده ابلاء المومن حدیث71)

امام صادق(علیه السلام) نیز براساس البلاء للولاء می فرماید كه هر كه مقرب تر است جام بلای بیشتر و سخت تری را دریافت می كند تا شایستگی هایش بیشتر و استعدادهایش شكوفا شود. آن حضرت می فرماید: در كتاب علی(علیه السلام) آمده: شدیدترین بلاها در بین آفریدگان، نخست به پیامبران و سپس به اوصیاء می رسد و آن گاه به مثل و شبیه ترین مردم به آنها. مومن به مقدار نیكی هایش آزموده می شود.

هر كه دینش درست و كارش نیك باشد، بلایش شدیدتر است، چرا كه خدای عزوجل دنیا را مایه پاداش مومن قرار نداده و نه وسیله عذاب كافر. اما آن كه دینش نادرست و كارش سست باشد، بلایش اندك است. بلا به انسان مومن پرهیزكار زودتر می رسد تا باران به سطح زمین. (اصول كافی ج2 ص 952، باب شده ابلاء المومن حدیث 92)

بنابراین، نمی توان همه مشكلات و یا حتی خوشی ها را نقمت یا نعمت دانست؛ بلكه باید توجه داشت كه سنت الهی برآن است كه شخص با انواع آزمون ها، هم جایگاه واقعی خود را بشناسد و هم استعدادهای خود را آشكار سازد و هم اینكه بتواند از طریق آن به مقامات عالی برسد. آزمونهائی چون زلزله، گرسنگی و مرگ فرزندان و خویشان و یا ثروت زیاد و رفاه بسیار، از سنت های الهی است كه نباید از آن غفلت ورزید و باید همیشه هوشیار و بیدار بود و برای آزمون های سخت و متعدد آماده بود. (عنكبوت، آیات 2 و 3)

بخش قرآن تبیان  

منابع:

مقاله محمد سالاریان در سایت حوزه

مجله پیام قرآن