سینمای روشنفکر یا روشنفکرانه؟

روشنفکری و سینمای اصغر فرهادی

سینمای فرهادی بیش از آن که سینمای روشنفکری باشد، سینمای روشنفکرانه است و نگارنده تلاش می کند در این یادداشت به تفکیک و تبیین این موضوع بپردازد.

واقعیت این است که بازنمایی روشنفکری در سینمای ما به دو شکل قابل رویت است، یکی فیلم هایی که سوژه و قصه آنها بر ساخته جهان روشنفکری و مسائل و دغدغه های آنان است که معمولا در رده فیلم های هنری ـ فرهنگی قرار می گیرد و دوم آثاری که شخصیت اصلی قصه آن یک فرد روشنفکر به مفهوم ارگانیک و حرفه ای است.

نمونه بارز این گونه فیلم ها بدون شک فیلم کالت «هامون» اثر داریوش مهرجویی است البته باید بین فیلم های هنری و روشنفکرانه هم تفکیک ماهوی قائل شد یا دست کم نسبت این همانی بین آنها برقرار نکرد.

به این نکته هم باید توجه داشت که برخی فیلم ها به این دلیل برچسب روشنفکرانه می گیرند که فیلمساز به عنوان یک روشنفکر شناخته می شود نه لزوما خود فیلم، مثلا کارگردانی مثل فرزاد موتمن را می توان مثال زد که به عنوان یک کارگردان روشنفکر شناخته می شود و «شب های روشن» او به عنوان یک فیلم عشقی روشنفکرانه مشهور است، اما بعد فیلمی مثل «پوپک و مش ماشاءلله» را می سازد که فرسنگ ها با سینمای روشنفکری فاصله دارد.

تحلیل سینمای روشنفکری با توجه به تنوع و نسبیتی که در تعریف روشنفکری وجود دارد، کمی سخت و دشوار است.

شاید برای درک بهتر این مفهوم یا موقعیت و طبقه بهتر باشد به کتاب کار روشنفکر بابک احمدی مراجعه کنیم، اما اگر برای فهم این موضوع به معنای متعارف و عرفی روشنفکری اتکا کنیم باید روشنفکران را افراد اهل فکر و اندیشه بدانیم که دغدغه آنها فراتر از مسائل شخصی بوده و به بهبود زندگی اجتماعی و توسعه و رشد فرهنگی می اندیشند، کسانی که درصدد تفسیر و تغییر جهان و هستی اجتماعی هستند، صاحب فکر و نظریه هستند و کار فکری (در مقابل کار یدی) انجام می دهند.

شاید بیشترین شغلی که به عنوان نماد و کار روشنفکری در سینمای ما مورد استفاده قرار گرفته، نویسندگی، شاعری و روزنامه نگاری باشد.

جالب این که سینمای روشنفکری ما با محوریت همین شخصیت ها در قالب پرسوناژهای قصه بیشتر به آسیب شناسی فکری و رفتاری آنها پرداخته و تناقض ها و تضادهای درونی روشنفکری را دستمایه پرداخت دراماتیک قرار داده و تک افتادگی و انزوا و درد و رنج های زیست روشنفکرانه را به تصویر کشیده است.

از این حیث سینمای اصغر فرهادی، هیچ شباهت و نسبتی با روشنفکری به معنی تاریخی اش ندارد؛ اما آثار او را می توان با تعریف جامعه شناختی و روان شناسی از روشنفکری و موقعیت روشنفکرانه تحلیل کرد.

شاید بهتر است بگوییم سینمای اصغر فرهادی سینمای طبقه متوسط است و تصویر روشنفکری در همین بستر قابل تحلیل است.

مولفه های روشنفکرانه در سینمای فرهادی به شکل پنهان و در لایه های مضمونی و موقعیت های اخلاقی قصه هایش نهفته است و خیلی آشکار و صریح نیست.

یکی از گفتمان های اصلی و ساحت های نظری و دغدغه های روشنفکرانه، بحث اخلاق و قضاوت های اخلاقی در زندگی و مناسبات انسانی است که بی شک سینمای فرهادی بیشترین سهم را در این بازنمایی به خود اختصاص می دهد.

چنانچه کسی مثل دکتر مصطفی ملکیان، استاد حوزه و دانشگاه و از چهره های شاخص روشنفکری دینی به تحلیل فیلم «جدایی نادر از سیمین» از منظر اخلاق مدرن می پردازد.

اگر بخواهیم از منظر سینمایی و گونه شناسی به سینمای فرهادی در نسبت با مفهوم و مساله روشنفکری بپردازیم، فیلم های او در میانه می ایستد به این معنی که اگر فیلم های روشنفکرانه را متعلق به مخاطب خاص و علایق و دغدغه های آنان بدانیم که از این حیث در مقابل فیلم های عامه پسند و تجاری قرار می گیرد سینمای فرهادی را باید در میانه این دو قرار دهیم که گویی مسائل روشنفکرانه را با قصه ای عامه فهم و به زبانی عرفی تر روایت می کند. فیلم های او ، هم مورد توجه مخاطبان خاص قرار گرفته و هم از سوی مخاطب عام استقبال می شود.

قصه ها و شخصیت های او به دلیل چند لایه بودن، هم قابلیت تاویل روشنفکرانه از سوی مخاطب خاص دارد و هم برای مخاطب عام قابل فهم بوده و قابلیت همذات پنداری دارد. او در ساختار روایی خود و شیوه کارگردانی اش چندان تمایلی به شمایل فیلمسازی روشنفکرانه ندارد، اما در پرداخت مضمونی و درونمایه قصه به بنیان های روشنفکرانه تکیه می کند.

به عبارت دیگر سینمای اصغر فرهادی بیش از آن که از حیث فرم و ساختار سینمایی روشنفکرانه بوده و شمایل و صورت متعارف روشنفکرانه بگیرد از حیث جهان بینی و رویکردی که در مضامین قصه و درونمایه فیلمنامه وجود دارد به سینمای روشنفکری نزدیک است.

جالب این که او نگاهی آسیب شناختی به روشنفکری و زیست ـ جهان او داشته و بیش از هر چیز موقعیت اخلاقی این گفتمان را صورت بندی می کند. به عبارت دیگر اگر بخواهیم سینمای روشنفکری را از منظر مخاطب شناسی مورد تحلیل قرار دهیم، فرهادی در وسط سینمای تجاری و روشنفکری قرار می گیرد.

شخصیت های فیلم فرهادی هیچ کدام از حیث موقعیت اجتماعی و حرفه ای روشنفکر نیستند مثلا در «چهارشنبه سوری» شخصیت فیلم یک گرافیست یا تیزرساز تلویزیونی است یا در فیلم «درباره الی» با دانشجویان حقوق و «در جدایی نادر از سیمین» با مشاغلی مثل کارمند بانک و کارگر مواجهه هستیم.

هیچ کدام از این شخصیت ها روشنفکر به معنای متعارفش نیستند و کار فکری و هنری انجام نمی دهند؛ بنابراین نمی توان آنها را در ذیل سینمای روشنفکری از جنس فیلم هایی چون «هامون» و «درخت گلابی» یا «عطر یاس بوی کافور» قرار داد یا به سینمای هنری کیارستمی نزدیک دانست یا مثلا با سینمای بهرام بیضایی، تقوایی و موتمن قیاس کرد.

بر این اساس، سینمای فرهادی را نمی توان با معیارهای صوری به عنوان سینمای روشنفکری شناخت، اما نمی توان سینمای او را غیرروشنفکرانه هم دانست. البته نام خود فرهادی و شخصیت و موقعیت طبقاتی ـ اجتماعی او نیز موجب می شود تا دست کم در صورت بندی سینمای ایران او را به سینمای روشنفکری الصاق کرد.

اگر روشنفکری را به معنای الگوی زیست مدرن در جهان مدرن بدانیم که طبقه متوسط بیش از اقشار دیگر آن را نمایندگی می کند، قطعا سینمای اصغر فرهادی مصداقی از یک سینمای روشنفکری است.

از سوی دیگر می توان این ادعا را هم مطرح کرد که اصغر فرهادی تصویر تازه و متفاوتی از سینمای روشنفکری را به سینمای ایران معرفی می کند که اکنون در حال تبدیل شدن به یک گفتمان و پارادایم سینمایی است.

سینمای فرهادی نه سینمای روشنفکری به معنای متعارفش است نه سینمای تجاری و سرگرم کننده صرف.

او سینمایی را جلوی چشم ما می گذارد که محصول آن تبیین و تبلیغ یک نوع زیست روشنفکرانه و آسیب شناسی آن در بطن زندگی روزمره است و این با گفتمان روشنفکری در جهان فکری معاصر همخوانی نزدیکی دارد.

روشنفکری امروز نیز از قله روایت های کلان فرود آمده و به روایت های خرد و تحلیل زندگی روزمره می پردازد. از این حیث سینمای اصغر فرهادی تازه ترین و به روزترین روایت از سینمای روشنفکری است.

بخش سینما و تلویزیون تبیان

منبع: جام جم/سید رضا صائمی