بافت اجتماعی در دوران صفویه

بعد از آن صاحب منصبان دولت كه اركان دولت نامیده می شوند قرار دارند و وزیر كه در آن روزگار اعتمادالدوله نامیده می شد در راس دیوانسالاری قرار داشت. در پایین این هرم نیز مردم كه شامل دهقانان، برزگران، تجار، صنعتگران... بودند جا خوش كرده بودند.

در جامعه شهری در دوران صفویه تمام صنف ها برای خود نماینده ای داشتند كه از سوی همان كسبه خاص انتخاب می شدند و بعد به شاه معرفی شده تا مورد تایید قرار گیرد.

اشرافیت کشوری و لشکری

اشرافیت كشوری و لشكری، سران فئودال ایالات قزلباش كه دولت صفوی با حمایت آنان به قدرت رسیده بود، تا قبل از روی كار آمدن شاه عباس اول، دارای اختیارات و نفوذ بیش از حد بودند و در امور مملكت به دلخواه خود دخالت می‏نمودند و در واقع، مملكت ایران به مملكت قزلباشان معروف گردیده بود آنان در شهرها، املاك مردم را به تصرف در می‏آورده و به بستگان خویش منتقل می‏نمودند و كلیه پست‏ها و املاك و اموال در اختیار خود را به طور موروثی در دست داشتند. یكی از وقایع اجتماعی مهم این دوره، تغییر و جابه‏جایی این طبقه بود كه با روی كار آمدن شاه عباس، به وقوع پیوست، وی از ابتدای سلطنت خود، تصمیم گرفت به نفوذ زیاده از حد سرداران قزلباش خاتمه دهد و مقدمات و مناصب موروثی آنان را منسوخ نموده و خود با قدرت كامل حكومت نماید او توانست، این سیاست را طی چهل و دو سال دوره‏ی سلطنت خود دنبال نماید، افراد زیادی را در اجرای این هدف به قتل برساند و سایر قزلباش‏ها نیز به جای خود به نشاند. شاه عباس، هم چنان كه در اندك زمانی سرداران خودسر و صاحب نفوذ را به نیروی تدبیر با شمشیر از میان برداشت، سراسر ایران را به فرمان حكومت مركزی یعنی اراده‏ی شخصی خویش آورد.

روحانیت

اهمیت دادن دولت صفوی به تشیع و توجه ویژه به علمای شیعی مذهب و حمایت از علمای مذهبی باعث شد كه به تدریج علما در امور اجتماعی و سیاسی مملكت موثر واقع شوند و این تاثیر و نفوذ در دوره‏ی شاه طهماسب اول و شاه سلطان حسین، به اوج خود رسید.

تشویق سلاطین صفوی به رونق فلسفه و فقه تشیع، مرجعیت علما، مشروعیت دولت را تقویت نمود. در واقع نوعی رابطه بین قدرت مذهبی و قدرت دنیوی یعنی زعامت معنوی و زعامت سیاسی پدید آمد كه یكی از نتایج آن اداره برخی از تشكیلات دولتی، مانند امور قضایی، اوقاف، امور مالكیت بود كه توسط روحانیون انجام می‏گرفت.

سلاطین صفوی، برای جلوگیری از نفوذ مذهب در امور مملكت، ابتدا، تعداد محاكم عرف را افزایش دادند و سپس، در محاكم شرع، ایجاد اغتشاش و بی نظمی كردند و سرانجام، با تحت سلطه درآوردن پیشوایان مذهبی و دینی و علاقه‏مند شدن آنان به امور ظاهری و دنیایی، از فعالیت آنان كاستند.

طبقات متوسط تجار

طبقات متوسط تجار به علت توسعه روابط تجارتی ایران با اروپا، وضع بسیار خوبی داشتند و منابع سرشاری از راه تجارت به دست می‏آوردند و به علاوه سلاطین صفوی - به خصوص شاه عباس - چون افزایش ثروت ملی را نتیجه توسعه تجارت می‏دانستند، تسهیلات فراوانی برای تجارت داخلی و خارجی قائل شدند و آنان را به عناوین مختلف تشویق می‏كردند و به همین دلیل، در آن دوره، ایران یكی از ثروتمندترین كشورهای جهان بوده است.

می‏توان گفت كه در این دوره، تجار، متمول‏ترین مردم زمان خود بوده‏اند و با وجود این كه تجار خارجی، به خصوص تجار پرتغالی و هلندی در كار آنان اخلال می‏كردند، با این وجود كار آنان بسیار خوب بوده و ثروت زیادی از این راه نصیب شان می‏گردید.

کارگران و اصناف

كارگران و اصناف، شهر اصفهان مركز كار و فعالیت آن دوره بود. پیشه‏وران و كارگران مختلف مشغول كار بودند و به علت فعالیت‏های هنری و ساختمانی كه در این دوره به وجود آمده بود، روز بروز بر عده آنان افزوده می‏شده است.

صنعتگران مجبور بودند برای شاه كار كنند. یعنی به محض صدور فرمان، به طور رایگان برای شاه انجام وظیفه نمایند. پیشه‏ورانی كه از بیكاری معاف می‏شدند، عبارت بودند از كفشگران، كلاهدوزان و جوراب بافان برای این قبیل صنعتگران وجهی می‏پرداختند كه خرج شاه نام دارد، یعنی مخارج ملوكانه، كارگران و پیشه ورانی كه در دربار خدمت می‏كردند، امتیازشان بر سایر كارگران این بود كه اولا همیشه در شغل خود باقی بودند، ثانیا در زمان پیری، حقوق سالیانه خود را بدون كم و كاست دریافت دارند و علاوه بر این، از طبیب و داروی مجانی نیز استفاده می‏نمودند. ضمنا این كارگران، از سن 12 سالگی به خدمت پذیرفته شده و پس از مرگ پدر، حقوق وی را دریافت می‏داشتند و حقوق آنان، هر سه سال یكبار افزایش می‏یافت و هر كارگر، جیره‏ای به شكل یك چهارم پیمانه و نیم پیمانه و یك پیمانه دریافت می‏كرد، هر پیمانه می‏توانست كلیه مایحتاج را تامین نماید.

نیک و بد ایام صفوی در ترازوی سنجش

اگر نیک و بد این عهد را در ترازوى سنجش و داورى بگذاریم، بدیها بر خوبیها سبقت داشت.عهدى است که با ثروت و سر و سامان کار آغازید و به غارت و تهى دستى و نابسامانى خاتمه یافت؛ از رونق نسبى دانشهاى عقلى که درعهد تیمور و ترکمانان فراهم آمده بود، پا به عرصه حیات فرهنگى و فکرى گذاشت و باانحطاط کامل آن دانشها عمرش به نهایت رسید. قیام متعصبانه شیعیان اثنى عشرى دوره‏اى از پیروزیها و کامیابیها را پى افکند و سرانجام مردمى گرفتار انواع خرافات و اوهام باقى گذاشت که به زودى در دام بدعت گذاران عهد قاجار افتادند و بر آتش پراکندگى اندیشه‏ها و سوزاندن خرمن خرد و عقل و دانش و تدبیر دامن زده شد. نتیجه این همه عوامل نابسامانى عقیدتى و فکرى و اجتماعى و فرهنگى آن شد که جامعه ایرانى بعد ازاین عهد، یعنى در دوران قاجاریان، جامعه‏اى تهیدست، منحط، فاقد انگیزه‏هاى حیاتى تحول خواهى، عارى از روحیه همدردى عمومى و احساس هم سرنوشتى، عاجز از کار و تلاش مفید، با سیاستمدارانى تهى مغز، ابله، زیاده طلب، فاسد، و تبهکار باقى ماند که تقریباً همه چیز خود را از دست داده بود و تنها گذشته‏اى افتخار آمیز داشت که آن راهم نمى‏شناخت؛ درک و شناخت جامعه صفوى، بدون بررسى نظام عقیدتى، توسعه و شکوفایى دانش، سطح آگاهیهاى اجتماعى،و بسیارى مسایل دیگر و به ویژه بوروکراسى و دیوان سالارى آن دوران، کامل نخواهدبود.