تأدیب نفس اماره در هنگام اسارت شیطان
«روزه» نیرومندترین وسیلهاى است كه انسان را از زشتی‌ها باز می دارد. قرآن کریم فلسفه این عبادت انسانساز و تربیتآفرین را در یک جمله كوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان مىكند:" شاید پرهیزكار شوید"
و شاید بتوان از این عبارت چنین استنباط نمود که روزه تکلیفی است که در سایه عمل صحیح بدان، فرد در شمار متقین و پرهیزگاران قرار می‌گیرد. براى اخلاق روزهدار در ضمن روایت مفصلى چنین آمده است: روزهدار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینى و حرامخوارى، دورى كند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.[2]
شیطان از مقربان درگاه الهی بود که عبادات چندصد ساله او در سایه کبر غرور و تمردش در برابر فرمان الهی حبط و باطل شد و به رانده شده از درگاه خداوند منان ملقب شد. وی با اخذ مهلت از خداوند درصدد اغوا و گمراهی انسان از هیچ کوششی فروگذار ننموده و نمی نماید. خداوند متعال بارها و در آیات متعددی از قرآن کریم[3] به انسان در خصوص وجود چنین دشمن آشکار و قسم خورده ای هشدار داده است و در موارد مختلف شیطان اعمال و عاقبت پیروان او را متذکر شده است.
از جمله عنایات الهی بر بندگان در این ماه آن است که شیطان در غل و زنجیر می‌شود؛ در این باره امام باقر علیه السلام فرموده است: «رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم رو به مردم نمودند و فرمودند: ای مردم! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کرد ابلیس و شیاطین در غل و زنجیر می‌شوند؛ درهای رحمت درهای آسمان و درهای بهشت گشوده می‌شود و درهای جهنم و آتش بسته و قفل می‌شوند و دعاها مستجاب می‌شود و ... و منادی در هرشبی از آن ندا می‌دهد: آیا کسی خواسته ای دارد و آیا کسی استغفارمی‌طلبد؟»[4]
در حدیث دیگرى از امیرالمومنین على علیه السلام آمده است كه از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم پرسیدند: چه كنیم كه شیطان از ما دور شود؟ ایشان فرمودند: «روزه روى شیطان را سیاه مىكند، و انفاق در راه خدا پشت او را مىشكند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مىكند، و استغفار رگ قلب او را مى برد».[5]
از جمله عنایات الهی بر بندگان در این ماه آن است که شیطان در غل و زنجیر می‌شود؛ در این باره امام باقر علیه السلام فرموده است: «رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم رو به مردم نمودند و فرمودند: ای مردم! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کرد ابلیس و شیاطین در غل و زنجیر می‌شوند؛ درهای رحمت درهای آسمان و درهای بهشت گشوده می‌شود و درهای جهنم و آتش بسته و قفل می‌شوند و دعاها مستجاب می‌شود
خداجویى در فطرت هر انسانى وجود دارد، لكن او در مصداق و یافتن حقّ گرفتار اشتباه مىشود و گاه انسان چنان از فطرت الهی خویش فاصله گرفته و یا آن را نادیده می انگارد که به تعبیر قرآن از حیوان نیز پستتر[6] مىشود. آغاز فتنهها و ایجاد بدعتها در اثر پیروى از هوسها مىباشد زیرا هوا و هوسها انسان را كر و كور كرده و قدرت تشخیص حقّ از باطل را از او مىگیرد.[7] "هوى" میل نفس به سوى شهوت است، بدون اینكه آن شهوات را با عقل خود تعدیل كرده باشد، و مراد از" معبود گرفتن هواى نفس" اطاعت و پیروى كردن آن است، بدون اینكه خدا را رعایت كند. [8] هواپرستی و پیروی از نفس اماره به استناد آیات قرآن سرچشمه کفر[9] فساد[10] غفلت[11] و فتنهها است و مانع از قضاوت عادلانه[12] می‌شود.
در خصوص موارد یاد شده از نبىّ اكرم صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم مضمونى نقل شده است که ایشان فرمودند: امّت من وقتى روزه گرفتند نیروى شهوت و هوا و هوس در آنها ضعیف شده دیگر گرد اعمال زشت نمی گردند. [13]
بنابراین می توان با استناد به روایات فوق چنین استنباط نمود که روزه و استغفار که از اعمال اصلی در این ماه است شیطان در بند را مغبون و شکست خورده می‌نماید و این ماه مجال مناسبی است برای آنکه انسان عنان نفس اماره خویش را به دست گیرد و تا سر حد امکان خود را به معبود بی همتای خویش نزدیک نماید و خود را از بند تعلقات و لذائذ مادی رها سازد. چرا که شیطان با کمک نفس اماره ما به اغواگری می پردازد و قدرت های خود را یکی می کنند ،در ماه مبارک رمضان همدست نفس اماره به لطف وعنایت خداوند متعال دست و پا بسته است و ما کافی است عزم خود را جزم کنیم و با استعانت از نورانیت ماه رمضان و روزه اش پوزه نفس اماره را به خاک بمالیم و رها شویم و در جهت قدرت گرفتن بازوهای معنوی خود گام برداریم تا برای مدت زیاد و إن شاء الله تا آخر عمر در راه نورانی حق گام برداریم. آمین رب العالمین
پی نوشت:
[1]. مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران, دار الكتب الإسلامیة، 1374ش, ج1، ص623
[2]. حر عاملى، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم, مۆسسه آل البیت علیهمالسلام قم، 1409 ه, ج10, ص166, ح13132
[3]. النساء/120و 119و 117, الاسراء/64, الحج/3, المائده/91 و .....
[4] . الكلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق, الكافی, تصحیح: على اكبر غفارى و محمد آخوندى, چاپ چهارم, تهران, دار الكتب الإسلامیة, 1407ه, , ج4, ص67, ح6
[5]. همان, ج4, ص62, ح2
[6]. الفرقان/ 44:« أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً »
[7]. ر.ک: قرائتى, محسن, تفسیرنور, تهران, مركز فرهنگى درسهایى از قرآن,1383 ش، ج8، ص 258
[8]. موسوى همدانى, سید محمد باقر, ترجمه تفسیر المیزان, قم, دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم, چاپ پنجم, 1374ش, ج15، ص 308
[9]. طه/ 16: « مَنْ لا یُۆْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ»
[10]. مومنون/71: « لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ»
[11]. کهف/ 28:« وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ »
[12]. ص/26: «فَاحْكُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى»
[13]. مترجمان, ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن محقق: رضا ستوده, تهران, انتشارات فراهانى, چاپ اول, 1360ش, ج2، ص201
شهربانو زندلشنی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
