نگارگری در دوره شاه اسماعیل

(931-907هـ.ق)

خمسه نظامی

خمسه ی نظامی که تصویر گری آن برای "باربر" ، پسر بایسنقرمیرزای تیموری آغاز شده بود، در نهایت نیمه تمام ماند و سرانجام به دست یکی از امیران شاه اسماعیل به نام "نجم الدین مسعود زرگر رشتی" رسید.

در ایام او تصاویر متعددی به آن اضافه شد که بر یکی از تصاویر آن تاریخ 910 هـ.ق آمده است. تصاویر صفوی این نسخه را می توان اغلب با دستار بلند مشاهده کرد. ¹

برای دیدن تصاویر در اندازه اصلی بر روی آنها کلیک کنید.

داستان جمال و جلال

نسخه نویسی داستان جمال و جلال نوشته ی محمد عاصفی که در کتابخانه ی "آپسالا" ² نگهداری می شود ، در عهد تیموریان در هرات آغاز شده و در سال 908 هـ.ق به پایان رسیده است. از 34تصویر این اثر ، دو تصویر به سال های 909 و 910 هـ.ق باز می گرددکه هیچ یک به سبک بهزاد و هرات نیستند. در عوض همه ی آن ها شاخ و برگ پر پشت و انبوه نقاشی ترکمن تبریز و پوشش سر شاخص دوره صفوی را دارند . احتمالا نسخه ی مصور تمام شده را از هرات به تبریز آورده و تصاویر جدید را به آن افزوده اند.³

ظفرنامه شرف الدین علی یزدی

یک کتاب خطی به نام ظفرنامه ی شرف الدین علی یزدی با مینیاتورهای آزاد ولی کامل به وسیله ی خطاط خمسه ی نظامی دوباره نویسی شده است. این نسخه که اکنون در موزه ی کاخ گلستان تهران نگهداری می شود ، فتوحات تیمور را نشان می دهد و تاریخ آن 1529میلادی (حدود 935 هـ.ق) است. در صفحه ی آخر این کتاب ، سلطان محمد خطاط ، میرعضد مذهب و بهزاد مصور این کتاب معرفی شده اند. با این حال می توان در انتساب این نسخه به بهزاد تردید کرد . بخشی از برگی مصور در این کتاب ، ایلچیان اروپا و پسر سلطان مراد عثمانی را نشان می دهد. از ویژگی های این نقاشی وجود ابرهای حلقوی چینی، درختان طلایی و کلاه مخصوص قزلباش ها بر سر افراد است.⁴

عباد الله بهادری ، محقق هنر نگارگری معتقد است که هرات در اوایل حکومت شاه اسماعیل و شاه تهماسب مرکز اصلی نگارگری صفویان بوده است. بهزاد در این سال ها هنوز در هرات سکونت داشته و کارگاه های این شهر را اداره می کرده است. نسخه هایی چون "ظفرنامه" و "خمسه نظامی931 هـ.ق" زیر نظر او و همکارانش چون شیخ زاده و قاسم علی در هرات مصور شده است. او می گوید : " پس از آنکه عبیدالله خان ازبک هرات را در سال 935 هـ.ق تصرف کرد، بهزاد و شاگردانش رهسپار تبریز شدند."

دیوان امیرعلی شیرنوایی

برگی از دیوان امیرعلی شیرنوایی وجود دارد که سفر اسکندر به دریای مغرب و صحنه ی شکار مرغابی را شنان می دهد، این برگ در تبریز و در سال 1526م (حدود 931 هـ.ق) مصور شده است. تصویرگری این تابلوی نقاشی که در حال حاضر در کتابخانه ملی پاریس است، به شیخ زاده ، شاگرد بهزاد نسبت داده شده است. متن برگ یاد شده به زبان ترکی و با خط نستعلیق نوشته شده است.

دیوان حافظ سام میرزا

از شاهکارهای دوره ی اولیه ی نگارگری صفوی پنج مینیاتور است که "دیوان حافظ سام میرزا" ، برادر شاه تهماسب را زینت بخشیده اند. سام میرزا پسر کوچک شاه اسماعیل بود که در سال 1517م (حدود 922 هـ.ق) متولد شد .دیوان سام میرزا مربوط به اوایل زندگی اوست. موزحین از روی تصویر سام میرزا که در زیر طاقی بر تخت نشسته و القاب وی بر بالای آن نگاشته شده است تاریخ این کتاب را در حدود 1533م(حدود939 هـ.ق) تعیین کرده اند.

این نگاره امضای سلطان محمد را همراه دارد. بنابر گفته ی دوست محمد یکی از معاصرین سلطان محمد ، این استاد در کشیدن خال های پلنگ مهارت خاصی داشته است. بیشتر تصاویر این کتاب، امضای سلطان محمد را دارد و تنها یک نگاره که موضوع آن موعظه در مسجد است امضای شیخ زاده را دارد.⁵

شاهنامه سربزرگ

شاهنامه ای در سال 931 هـ.ق مصور شده است . این نسخه دارای سنت های نگارگری ترکمن می باشد. این کتاب دارای 27نگاره است و در مرکز مردم شناسی سنت پترزبورگ نگهداری می شود. ظاهرا این نسخه به وسیله ی شش نگارگر تصویر شده است. در تصاویر شاهنامه ی مزبور افراد با کلاه های قزلباش نمایانده شده اند.  به دلیل سرهای بزرگ شخصیتهای نمایانده شده در این شاهنامه به آن شاهنامه ی سربزرگ می گویند.

در زمان شاه اسماعیل مصور کردن شاهنامه ای دیگر آغاز شد که احتمالا با آمدن شاه تهماسب به تبریز در سال 928 هـ.ق برخی از تصاویر آن کامل و بقیه به سرپرستی شاه تهامسب به اتمام رسید. به همین دلیل این شاهنامه را در مقاله ای دیگر و در دوره سلطنت شاه تهماسب معرفی خواهیم کرد.

پی نوشت‌ها:

1- بلر، ص191

2- Uppsala شهذی در مرکز سوئد

3- بلر،ص191

4- گری، ص116

5-همان

منابع:

بازیل گری، نقاشی ایران

روئین پاکباز، نقاشی ایران از دیرباز تا اکنون

شیلا بلر، هنرو معماری اسلامی

تیمور اکبری و پوریا کاشانی، تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران