نویسنده: محمد رضا زمانی درمزاری ( فرهنگ) |وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی

مواضع حقوقی و اقدامات بین المللی ایران پس از وقوع حادثه : 

1- شکایت به سازمان بین المللی هواپیمائی کشوری (ایکائو): 

ایران پس از وقوع حادثه تلاش كرد تا مسئله را نزد شورای سازمان بین‎المللی هواپیمایی كشوری (ایكائو) مطرح و حقوق از دست‎رفته خود را اعاده نماید. دولت جمهوری اسلامی  ایران با ارائه شکایت رسمی خود به سازمان مزبور؛ موارد زیر را از ایکائو درخواست نمود:

شناسایی صریح عمل نقض مقررات حقوق بین الملل- شناسایی این حقیقت که کشورهای عضو مسئول اعمال جنایتکارانه ماموران خودمی باشند حتی اگر در حیطه ی اقتدار خود عمل نکرده باشند- محکومیت صریح ایالات متحده آمریکا برای استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری ایران- تشکیل کمیسیون فرعی برای بررسی جنبه‌های مختلف حقوقی، تکنیکی و سایر جنبه‌های ساقط ساختن هواپیما ایران‌ایر و گزارش به شورای ایکائو و از طریق آن  به  اجلاس  فوق‌العاده  مجمع  برای  پیش بینی اقدامات لازم جهت جلوگیری از تکرار حوادث مشابه- خاتمه فوری محدودیت و استفاده از زور و تهدید علیه فضای جمهوری اسلامی ایران و کشورهای ساحل خلیج فارس و....

در روز یاد شده، مجدداً تلكسی از طرف معاون وزیر راه و ترابری به عنوان ریاست شورای ایكائو ارسال و به موجب آن از ریاست شورا درخواست شد كه ریاست و اعضای شورا همراه با متخصصین‎ با هم ملاقات نموده ، بر روی این حادثه مطالعه كنند. ریاست شورای ایكائو در پاسخ به نامه معاون وزارت راه و ترابری ایران بیان داشت: «.... خط‎‌مشی ایكائو تضمین امنیت و نظم پروازهای كشوری و مقابله جدی با استفاده از قوای قهریه علیه هواپیماهای غیرنظامی می‎باشد....» نامبرده در جلسه فوق العاده آن سازمان برای رسیدگی به درخواست ایران تأكید كرد كه «این اصل بنیادین كه به موجب آن دولتها بایستی از توسل به اقدامات مسلحانه علیه هواپیماهای غیرنظامی خودداری نمایند، باید توسط همه دولتها رعایت شود.(1) در این جلسه همچنین نمایندة جمهوری اسلامی ایران ضمن تشریح واقعه، درخواستهای مشروع خود را متذكر شد. نمایندة ایالات متحده در مقام تبیین مواضع دولت متبوعه خود، با عدول از تعهدات بین المللی ایالات متحده آمریکا و برخلاف کنوانسیون های بین المللی- پرداخت هر خسارتی از سوی آمریكا را منوط به شرایط حقوقی قوانین ایالات متحده و با مشورت با كنگره این كشور دانست و نه قواعد بین‎المللی!!. با وجود نشست های مکرر ایکائو و صدور قطعنامه مربوطه در تاریخ 17 مارس 1989 ، نظر دولت ایران در این رابطه تامین نگردید و ایران نیز طبق ماده 48 کنوانسیون شیکاگو برای تعقیب مراتب به دیوان بین المللی دادگستری مراجعه کرد.ا

2- ارجاع قضیه از سوی ایران به دیوان بین‎المللی دادگستری:

در تاریخ 17 می 1989(27 اردیبهشت1368) جمهوری اسلامی ایران دادخواستی را نزد دیوان بین‎المللی دادگستری تنظیم كرد و طی آن شكایتی را علیه دولت آمریكا در رابطه با سقوط هواپیمای مسافربری ایرانی و كشته شدن 290 مسافر و خدمه آن در 3 ژوئیه 1988 مطرح نمود. دادخواست ایران به لحاظ حقوقی، مبتنی براختلاف ناشی از تفسیر و اجرای كنوانسیون 1944 هوانوردی كشوری بین‎المللی و كنوانسیون 1971 در خصوص ممنوعیت اقدامات غیرقانونی علیه امنیت هوانوردی كشوری در رابطه با حادثه مذكور بود. مطابق بند دوم از ماده 38 قواعد مربوط به آیین دادرسی دیوان بین‎المللی دادگستری، دادخواست باید حتی‎المقدور، دربرگیرنده مواردی از قبیل دلایل و مبانی حقوقی صلاحیت دیوان برای رسیدگی به قضیه، ماهیت دقیق ادعا و شرح مختصری از وقایع و دلایلی باشد كه دعوا بر آن مبتنی است. (2) براین اساس، دادخواست جمهوری اسلامی ایران و لایحه تنظیمی آن پنج بخش را در برمی‎گرفت؛ بخش اول، تشریح واقعیتها و حقایق مادی قضیه، تلاشهای حقوقی بین‎المللی ایران و رفتار غیرمسۆولانه آمریكا پس از حادثه؛ بخش دوم، بررسی مبنای صلاحیتی دیوان بین‎المللی دادگستری با توجه به اساسنامه دیوان و قواعد قراردادی حقوق بین‎الملل؛ بخش سوم، تشریح قواعد و اصول حقوقی لازم‎الاجرا در این قضیه؛ بخش چهارم، درخواست ایران مبنی بر اعمال قواعد و اصول حقوق بین‎المللی بر واقعیات و حقایق مادی قضیه و بالاخره بخش پنجم نیز مسئله جبران خسارات وارده را دربرمی‎گرفت.

 به موجب آن دادخواست، دولت ایران خواستار طرح مسئولیت بین المللی امریكا و جبران خسارت شد. صلاحیت دیوان برای رسیدگی به مسئله بر سه مبنا استوار بود: كنوانسیون شیكاگو، كنوانسیون مونترآل ، معاهده مودت 1955 دولتین ایران و ایالات متحده آمریکا. در بخشی از دادخواست مطروحه ایران علیه دولت آمریکا، دلائل توجه مسئولیت بین المللی آن کشور در این ارتباط، چنین آمده است:

ـ آمریكا با اقدام خود در سقوط هواپیمای ایرانی ایرباس اصول و قواعد اساسی حقوق بین‎الملل را نقض كرده و مرتكب یك جنایت بین‎المللی شده است. دولت آمریكا با عدم پیگیری جدی قضیه و مجازات شدید عاملین و مرتكبین آن مسئولیتهای حقوقی خود را به موجب ماده 3 و بند «یك» ماده 10 كنوانسیون مونترآل نقض كرده است. دولت آمریكا با رفتارهای خود امنیت هوانوردی را مختل نموده و ماده 44 و ضمیمه شماره 2، 11 و 15 كنوانسیون شیكاگو را نقض نموده است.ایالات متحده با استقرار ناوگان نظامی خود در منطقه خلیج فارس و در محدوده آبهای سرزمینی ایران و توسل این كشور به رفتارهای متجاوزانه بند «یك» از ماده 10 معاهده مودت فیمابین را نقض نموده است.آمریكا با حضور در آبهای سرزمینی خلیج فارس و اقدام تجاوزكارانه خود حاكمیت ملی جمهوری اسلامی ایران و اصل عدم مداخله را نقض نموده است. اقدامات و فعالیتهایی كه می‎تواند ناقض تعهدات حقوق بین‎المللی این كشور در خلیج فارس باشد، باید فوراً متوقف شود و همچنین این كشور باید متعهد به جبران خسارات وارده در اشكال مختلف آن باشد...

3- مصالحه و توافق با دولت ایالات متحده آمریکا:

علی رغم مراتب مزبور، در تاریخ 22 فوریه 1996 طرفین نامه‎ای را به دیوان ارائه و طی آن اعلام نمودند كه دولتهای متبوعشان موافقت نموده‎اند كه قضیه را ادامه ندهند، زیرا آنها « به تهیه و تنظیم موافقتنامه‎ای نائل شده‎اند كه براساس آن اختلافات، تفاوت در دیدگاهها، ادعاها، دعاوی متقابل و مسائلی را كه مستقیماً یا به صورت غیرمستقیم از این قضیه ناشی می‎شود یا با آن ارتباط دارد، به طور نهایی حل وفصل نموده‎اند.»!! بدین ترتیب،دعوی مزبور از دستور کار دیوان خارج گردید. دراین مصالحه، دولت آمریکا از پذیرش مسئولیت به دلیل نقض مقررات حقوق بین الملل و تسلیم به دعوی ایران، با وجود دلائل متعدد مطروحه و موجود نسبت به نقض تعهدات بین المللی آن کشور خودداری کرد و پذیرفت مبالغی به خانواده های قربانیان پرداخت کند!! با وجود آنکه، تمام مستندات و دلائل در این قضیه به نفع ایران بود، با این حال، پیش از ورود دیوان به ماهیت قضیه، بنا به دلائل نامعلومی !! توافقی (compromise) میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحد امریكا صورت گرفت!! كه طبق آن امریكا متعهد شد مبلغ 55 میلیون دلار برای خانواده‎‌های قربانیان و نیز مبلغ 40 میلیون دلار برای غرامت ناشی از سقوط هواپیما به دولت جمهوری اسلامی ایران پرداخت نماید. اینكه آیا این توافق به معنای مصالحه و اعراض ایران از ادعای جبران خسارت كامل بوده است یا خیر؟ جای بحث است.(3) پرداخت وجوهی به بازماندگان قربانیان و غرامت ناشی از نابود شدن هواپیما، نه از باب مسئولیت دولت ایالات آمریکا، بلکه از باب لطف و همیاری موجب سلب مسئولیت بین المللی آن کشور و تعهد بین المللی آن به جبران خسارات در سه حوزه طرح شده ، یعنی نقض اصول كنوانسیون شیكاگو (آزادی پرواز هواپیماهای غیرنظامی)، اصول كنوانسیون حقوق دریاها (عبور بی ضرر) و اصول كنوانسیون لاهه (اصل بی طرفی) نخواهد شد.(4)

پی نوشت ها:

1- رضا غیرتمند حقیقی، همان.

2- رضا غیرتمند حقیقی، همان. و ر.ک: آئین رسیدگی در دیوان بین المللی دادگستری

3-سیدیاسر ضیایی، تخلفات حقوقی ایالات متحده آمریکا در خلیج فارس، مرکز مطالعات خلیج‌فارس http://persiangulfstudies.com/fa/index.asp?P=NEWS2&Nu=151

4-دکتر منصور جباری قره باغ، حقوق بین الملل هوایی، صفحات مختلف مربوط به کنوانسیون های بین المللی هوایی و نیز کنوانسیون بین المللی حقوق دریاها.