مسئولیت آمریکا در حمله به هواپیمای مسافربری ایران (1)

نویسنده: محمدرضا زمانی درمزاری ( فرهنگ) | وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی
جک وینسنس، متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا، قرار گرفته و تمامی 290 سرنشین آن ( شامل 156 مرد، 53 زن، 57 کودک 2-12 سال، 8 کودک زیر 2 سال و 16 خدمه) جان باختند. هواپیمای مزبور حامل 275 مسافر و پانزده خدمه بود. از این تعداد، 254 ایرانی ، سیزده نفر تبعه امارات عربی متحده، ده نفر هندی، 6 نفر پاكستانی، شش نفر تبعه یوگسلاوی و یك نفر ایتالیایی بود. شصت‎وپنج نفر از افراد مزبور را نیز اطفال و كودكان تشكیل می‎دادند!!. این حادثه در پی تجاوز رژیم عراق به ایران و  در پی آغاز جنگ نفتکشها ، یک سال پس از شروع جنگ و با هدف نا امن کردن خلیج فارس برای تضعیف توان اقتصادی عمدتا"، متکی به نفت ایران ، به وقوع پیوست. (1) نظر به قرار داشتن در آستانه سالروز حمله ناو مزبور به هواپیمای مسافربری ایران در 12 تیر ماه سال جاری، ضمن تسلیت مجدد به خانواده های محترم و داغدیده قربانیان مظلوم این اقدام تروریستی و ناقض حقوق بشر و حقوق بین الملل و آرزوی صبر برای بازماندگان محترم آنها؛ در این نوشتار برآنیم کوتاه نگاهی حقوقی به وقوع ماجرا، ابعاد حقوقی قضیه، بررسی حقوقی مسئولیت بین المللی دولت آمریکا در سرنگونی هواپیمای مزبور و مسئولیت حقوقی دولت ایران در عدم تعقیب درست موضوع در مراجع بین المللی و اهمال در پذیرش پیشنهاد آمریکا در قبولی مساعدت مالی برای بازماندگان آن و لزوم طرح و تعقیب مجدد پرونده در مراجع بین المللی خواهیم انداخت.

شرح اولیه موضوع :

در تاریخ 12/4/1367، برابر با سوم ژوئیه 1988 میلادی، در ساعت 10:10 دقیقه بامداد هواپیمای مسافربری A300 شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران ( باشماره پرواز 655 ) که از بندر عباس، طی یک پرواز منظم برنامه ریزی شده، عازم دبی بود برفراز آبهای سرزمینی خود هدف دو فروند موشک هدایت شونده کروز از کشتی جنگنده یو اس. اس. جک وینسنس، متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا، قرار گرفت و به کلی منهدم شد! در زمان حمله ناو هواپیمابر آمریکا به هواپیمای ایرانی- هواپیمای مزبور هنوز در قلمرو هوایی ایران قرار داشت. موقعیت تقریبی هواپیما در زمان سقوط 26 درجه و 38 دقیقه و 22 ثانیه شمالی و 56 درجه و 1 دقیقه و 24 ثانیه شرقی بود. برابر دلایل و قرائن موجود و مضبوط نه تنها كشتیهای جنگی ایالات متحده از پیامهای رادیویی هواپیمای ایرباس شمارة 655 كه بر روی فركانسهای باز و به زبان انگلیسی مخابره می‌شد ، باخبر و مطلع بودند، بلكه قطعاً آن پیامها را نیز در اختیار داشته اند؛پیامهای رادیویی‎ای كه نشان دهندة غیرنظامی بودن هواپیما و مسافری و تجاری بودن آن بود.این نکته با بررسی یافته‎های مربوط به تحقیقات رسمی كه ایالات متحده، بلافاصله بعد از حادثه انجام داد، ثابت شده است. تحقیقات وزارت دفاع آمریكا در خصوص حادثة مزبور در تاریخ 19 ژوئیه (28 تیرماه)انجام و در تاریخ 28 ژوئیه(6 مرداد) منتشر شد. بنا به گزارش وزارت دفاع آمریكا در پاراگراف چهارم از صفحه E-8 : « پرواز 655 ایران ایر از بندرعباس شروع شد و به پرواز خود در مسیری عادی ادامه داد تا اینكه هفت دقیقه پس از پرواز توسط یك موشك پرتاب شده از سوی ناو وینسس مورد اصابت قرار گرفت… آخرین تماس خلبان برای گزارش دهی در خصوص موقعیت هواپیما نیز حدوداً در ساعت 9:58 بود.»(2) لذا، در زمان مزبور، آمریكا از مسئله مسافربری بودن هواپیما و غیرنظامی بودن آن پرواز اطلاع كاملی داشته است.

مواضع حقوقی و سیاسی ایالات متحده آمریکا درخصوص انهدام هواپیمای مسافربری:

دولت ایالات متحده آمریکا معتقد بود که ؛ ناو وینسنس به اشتباه، هواپیمای مورد نظر را یک هواپیمای جنگی تشخیص داده و برای دفاع از خود به سوی آن شلیک کرده است!. نماینده دولت ایالات متحده آمریکا در جلسه فوق العاده ایکائو اظهار داشت که ؛ فرودگاه بندر عباس در آن روزها بطور دوگانه برای هواپیماهای نظامی و مسافربری، توسط ایران، مورد استفاده قرار می‌گرفت و هواپیماهای اف-14 تام کت ایرانی، این فرودگاه را مرکز عملیات خود قرار داده بودند. به همین جهت، هرهواپیمایی که از بندر عباس پرواز می‌کرد، بطور خودکار، از نظر نیروهای آمریکایی مستقر در خلیج فارس، هواپیمای دشمن فرض می شد، مگر آنکه خلافش ثابت شود.! با توجه به عدم وجود سیستم هشدار هوایی و هواپیماهای اکتشافی در منطقه، کشتی موردنظر (وینسنس) برای تصمیم گیری تنها به وسایل ارتباطی و درک غریزی خود متکی بوده است.(3) با این وجود، دولت آمریكا برای انكار مسۆولیت خود در یك حركت هماهنگ تلاش كرد تا افكار عمومی را گمراه ساخته و مسئولیت خود در قبال این حادثه را انكار نماید. ریگان، رئیس جمهور وقت آمریكا، اظهار داشت كه هواپیما مستقیماً به سمت ناو وینسس حركت كرده و لذا، مورد اصابت موشك قرار گرفته است تا ناو از خود در مقابل حمله احتمالی مراقبت نماید. ژنرال ویلیام جی. كراو یكی از رۆسای ستاد مشترك این كشور نیز ابراز داشت كه وینسس «با هدف دفاع از خود" شلیك كرده است.(4)

در روزهای بعد نیز سناریوهای مختلفی طرح‌ریزی شد تا بهانه و عذر آمریكا را در توسل به حق دفاع از خود (Self-Defense) مشروع نشان دهد. از جمله، این سناریوها می‎توان به این موارد اشاره كرد:‌ یك هواپیمای جنگی F14 در پشت هواپیمای مسافربری ایرباس پنهان شده بود؛ هواپیمای ایرباس در حال انجام یك مأموریت انتحاری بود؛ این عملیات سطحی همراه با عملیات قایق های تندرو ایرانی در صبح آن روز قسمتی از یك عملیات برنامه‎ ریزی شده بود و نیز این مورد كه هواپیمای ایرباس خارج از كریدور پروازی در حال پرواز بود و بالاخره، این ادعا كه عملیات مزبور بخشی از یك رشته عملیات نیروهای ایرانی بود كه از قبل آغاز شده بود. نماینده ایالات متحده در سازمان بین المللی هواپیمایی، در جلسه فوق‌العاده شورای ایکائو، چنین اظهار داشته که؛ در روزهای دوم و سوم ژوئیه ( جولای ) منطقه خلیج فارس بسیار ناامن بود و کشتیهای مختلفی، ازجمله یک کشتی پاکستانی و یک کشتی لیبریایی مورد حمله قرار گرفته بودند. در همان روز یک هواپیمای اف – 14 ایرانی از فرودگاه بندر عباس پرواز کرده و قصد حمله به کشتی آمریکایی را داشته است. با توجه به پرواز هواپیمای مسافربری از همان فرودگاه ( بندر عباس )، حمله به هواپیمای مذکور، باتوجه به اخطارهای مکرری که بی پاسخ مانده بود و نیزاحساس فرمانده کشتی مزبور ، برای دفاع در برابر خطر احتمالی صورت گرفته است(5). 

ادعاهای مزبور که از سوی فرماندهان ارشد نظامی و مقامات عالیرتبه سیاسی آمریكا برای سرپوش نهادن بر ماهیت اصلی اقدامی كه آشكارا ناقض اصول اولیه حقوق بین‎الملل به شمار می‎رفت، مطرح می‎شد و گذشت زمان به تدریج، بطلان هر یك از ادعاهای مذكور را ثابت نمود. درواقع، دولت آمریكا تمامی این ادعاهای واهی را به این دلیل مطرح می‌كرد كه محملی برای توسل این كشور به حق دفاع مشروع به عنوان یك حق ذاتی دولتها بر طبق اصول بنیادین حقوق بین‎‌الملل و ماده 51 منشور ملل متحد باشد. این در حالی است كه چنین تفسیر و برداشتی از حق دفاع مشروع، نه تنها با عقل سلیم و منطق حقوقی سازگاری ندارد، بلكه با روح منشور ملل متحد و شرایط توصیف شده در ماده 51 منشور نیز همخوانی ندارد(6). اضافه بر این، هریک از ادعاهای مزبور، نه تنها بیانگر تعارضات و تناقضات مطروحه در مواضع حقوقی و سیاسی ایالات متحده آمریکا محسوب می گردد، بلکه خود مویّدِ بطلان و عدم واقعیات مورد ادعای آنها و در نتیجه، مسئولیت بین المللی آن دولت در نقض تعهدات بین المللی خویش با ارتکاب به یک فعل متخلفانه بین المللی می باشد.

پی نوشت ها و منابع:

1- دایره المعارف ویکی پدیا، پرواز شماره 655 ایران ایر  و دکتر منصور جباری قره باغ، حقوق بین‌الملل هوایی، انتشارات فروزش، ص 188 به بعد.

2- رضا غیرتمند حقیقی، مسئولیت بین‌المللی ایالات متحده آمریکا درخصوص انهدام هواپیمای مسافربری ایرانی http://rezagheiratmand.persianblog.ir/post/3 ) ) و دکتر منصور جباری قره باغ، همان.

3- دایره المعارف ویکی پدیا، همان.

4- خبرگزاری فارس،  ابعاد حقوقی حمله آمریكا به هواپیمای مسافربری ایرباس، 12تیر1367،
 http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8904120106

5- دکتر منصور جباری قره باغ ، حقوق بین‌الملل هوایی، همان.

6- خبرگزاری فارس، همان.