ماهی کور

غار ماهی کور در استان لرستان صحنه حیات گونه ای است که شاید بتوان آن را شگفت انگیز ترین گونه ماهی در کشورمان دانست، ماهی که با بدنی شفاف توانایی دیدن ندارد.

در نزدیکی ایستگاه تنگ هفت لرستان اثری طبیعی و ملی به نام غار ماهی کور در پایه کوهی جای گرفته است. این غار محل زندگی یکی از کمیاب ترین ماهی‌های جهان به نام ماهی کور ایرانی است.

“ماهی کور”‌ یکی از گونه های کمیاب ایران است که در دنیا گونه ای منحصر بفرد محسوب شده که در غاری واقع در استان لرستان زندگی می کند و اولین “غارماهی”‌ حقیقی جهان است  که اولین بار ژئولوژیست دانمارکی در سال 1937 ضمن مسافرتی که به ایران داشت کشف و مطالعاتی بر روی این گونه انجام داد.

لرستان تنها زیستگاه “ماهی کور”‌ در کشور

در جهان تاکنون حدود 40 گونه ماهی بدون چشم در آبهای شیرین شناسایی شده است. خانواده کپور ماهیان با 11 گونه بیشترین تعداد و در رتبه اول قرار دارند و خانواده سگ ماهیان جویباری با 10گونه در رتبه دوم قرار دارند.

قاره آسیا بیشترین تعداد گونه های ماهیان کور آب شیرین جهان را دارد و پس از آسیا قاره های آمریکا و آفریقا قرار دارند. در قاره آسیا چین و تایلند بیشترین گونه های ماهیان کور آب شیرین را دارا هستند و کشور ایران با داشتن دو گونه منحصر بفرد و نادر جزء کشورهای دارای این گونه هاست.

زیستگاه این دو گونه ماهی در یک غار واقع در زیر کوه چلن (چیلنگ) در استان لرستان حوالی ایستگاه تنگ هفت از توابع بخش پاپی شهرستان خرم آباد قرار دارد که به غار ماهی کور معروف است.

ویژگیهای غار ماهی کور

ماهیان کور غار که از گونه های منحصر به فرد و حمایت شده هستند در این غار زیست می کنند. عمق آب غار ماهیان کور مشخص نیست، آب به صورت راکد با سطحی متغییر بین 20 تا 30 متر مساحت در نوسان است که در فصل بهار و پر آبی به علت ازدیاد نزولات آسمانی در نتیجه زیاد شدن آب، آب اضافی از دهانه غار خارج و جویباری با عنوان کارود (کای رود) را تشکیل می دهد که پس از طی حدود 300 متر از دهانه غار آبشار زیبایی را بوجود می آورد و سپس به رودخانه سیرم که از رشته رودهای کوچکتر سیرم است وارد و پس از طی کردن حدود چهار کیلومتر به رودخانه سزار می ریزد.

چگونگی کشف غار/ گونه ای که از سر از دانمارک و انگلیس درآورد!

همزمان با احداث راه آهن سراسری تهران – جنوب دو نفر طبیعی دان دانمارکی که به همراه مهندسان سازنده راه آهن و مجریان طرح به منطقه آمده بودند پس از بررسی سر شاخه رود سیرم و جویبار کارود به یک حفره آبی در نزدیکی روستای لاون می رسند که پس از بررسی با یک نوع ماهی کور مواجه می شوند که ضمن نمونه برداری چندین گونه از این ماهیان را به موزه جانور شناسی دانشگاه کپنهاک منتقل و در سال 1944 تحت عنوان “ایرانوسیپریس تیفلوپس”‌ به عنوان یک گونه جدید به جهانیان معرفی شد اما از معرفی محل دقیق ماهی های کشف شده خودداری کردند.

چندین سال بعد یک محقق انگلیسی به نام آنتونی جان اسمیت برای کشف محل ماهی کور به ایران و به شهر کرمان سفر می کند و پس از سه ماه تحقیق بدون اینکه نتیجه ای بگیرد به کشورش بر می گردد.

چند سال بعد این محقق متوجه می شود که ماهی کور مورد نظرش در کرمان نبوده بلکه در کوه های زاگرس وجود دارد و بر این اساس به منطقه پاپی سفر می کند و به محل غار می رسد و چند نمونه از ماهیان غار را با خود به انگلیس می برد که در حین آزمایش و بررسی متوجه می شود که این نوع همان گونه ای است که توسط دانمارکی ها ثبت و به جهانیان معرفی شده اما یک نوع دیگر گونه جدیدی است که با نام وی تحت عنوان “پاراچو بیتس اسمیتی”‌ به ثبت می رسد.

مشخصات ظاهری ماهیان کور غار و وجه تسمیه آن

وجه تسمیه این غار به خاطر وجود ماهیان کوچک و صورتی رنگی است که فاقد چشم هستند و به همین دلیل ماهی کور نامیده می شوند.

طول این ماهی ها بین چهار تا پنج سانتی متر بوده و سر این ماهیان تا حدودی پهن و هیچ اثر خارجی از چشم دیده نمی شود. دیواره بدن به قدری شفاف است که روده پر با محتوای تیره دیده می شود، رنگ ماهیها در حالت زنده صورتی است.

اختلاف این دو گونه در این است که “ایرانوسیپریس”‌ دو جفت سبیلک، یک جفت روی لب بالا و جفت دیگر در گوشه های دهان و کمی نیز فلس دارد. ولی “پاراچوبیتس اسمیتی”‌ سه جفت سبیلک دارد که دومین جفت از آنها به خوبی رشد کرده و به انتهای سومین جفت می رسد و فلس هم ندارد.

ماهی که رگهای خونی آن را می توان دید!

کم‌رنگی با بی‌رنگی این ماهی به قدری است که رگ‌های خونی از زیر پوست دیده می‌شود. نمونه‌های موجود در محلول‌های نگهدارنده مانند الکل و فرمالین که در موزه نگهداری می‌شود به سفید مایل به زرد تغییر رنگ می‌دهند.

حداکثر اندازه در نمونه‌های بدست آمده تا 55 میلیمتر گزارش شده است. گونه ی ماهی کور ایرانی تاکنون تنها از غار ماهی کور در تنگ هفت لرستان در ایران یافت شده است.

زیستگاه این ماهی در آب‌های زیرزمینی است. در غار ماهی کور به دلیل اینکه دهانه ی این غار به سطح آب‌های زیرزمینی اتصال دارد، این امکان را به وجود آورده که ماهی کور در طول شب‌ها به نزدیکی سطح آب در دهانه ی غار می‌آید.

عمر این ماهی در طبیعت مشخص نیست ولی در محیط اکواریوم حدود 18 تا 24 ماه عمر می‌کند. همچنین تولید مثل این ماهی نیز ناشناخته باقی مانده است.

ماهی کور که در لیست قرمز قرار دارد

ماهی کور ارزش خوراکی و صنعتی برای انسان ندارد ولی نقش آن در چرخه ی زیستی و محیط زیست بسیار حیاتی است. این ماهی در پایداری سفره‌های آب زیرزمینی نقش ارزنده‌ای را بازی می‌کند.

ماهی کور به دلایل گوناگونی از سال 1990 در لیست قرمز قرار گرفته و در حال حاضر یکی از حیوانات در معرض خطر شناخته شده و از نظر اتحادیه جهانی حفاظت از گونه‌های جانوری حتی بیشتر از یوزپلنگ ایرانی در معرض خطر و نیاز به حفاظت‌های شدید قرار دارد.

ماهی کور از ذخائر ژنتیکی نادر ایران

ماهیان کور به لحاظ شیلاتی فاقد ارزش اقتصادی هستند اما به عنوان منابعی برای ذخائر ژنتیکی نادر و منحصر به فرد در بسیاری از پژوهشکده ها مورد مطالعه و ارزیابی قرار می گیرند.

همچنین این ماهیها تحت عنوان ماهیان زینتی و شگفت انگیز و زیبا در موزه های حیات وحش و آکواریوم ها در برابر دید علاقه مندان قرار می گیرند.

کمبود اعتبار برای ساماندهی تنها اثر طبیعی ملی لرستان

به هر روی به نظر می رسد ماهیان کور گونه های منحصر به فردی هستند که تلاش برای حفظ آنها باید در اولویت کاری مسئولان قرار گیرد و در این راستا طرح ساماندهی این اثر طبیعی ملی لرستان نیازمند نگاه ویژه متولیان امر است.

ماهی کور غارزی در ناحیه‌ای دورافتاده قرار گرفته است و از نظر دسترسی بسیار مشکل است و این امتیازی برای این ماهی به شمار می‌آمد ولی برخی افراد این دردسر را می‌پذیرند که خود را به دهنه غار رسانده و ماهی‌هایی که به سطح آب می‌آیند را صید کنند به این جهت که در آکواریوم نگهداری کنند و برخی نیز آنها را به قیمت‌های بالا خرید و فروش می‌کنند؛ بی‌خبر از آنکه این ماهی در محلی غیر از زیستگاه اصلی‌اش، کمتر از یک ماه زنده خواهد بود.

غار ماهی‌کور، هم از طریق جاده و هم از طریق راه‌آهن قابل دسترس است. از بین قطارهای مسیر لرستان، فقط قطار «عادی» تهران - اهواز، و نیز قطار «محلی» دورود - اندیمشک، در ایستگاه «تنگ‌هفت» توقف دارند. از این ایستگاه باید پیاده به سمت شمال (موازی رود سزار) تا پل سیرم و سپس از آنجا به سمت غرب (به‌طرف روستاهای لون و للری) ادامه داد تا پس از حدود چهار ساعت پیاده‌روی، به روستای لون و غار ماهی‌کور رسید. این پیاده‌روی در ماه‌های اردیبهشت تا شهریور، به دلیل تابش مستقیم آفتاب در آن منطقه کوهستانی، کمی طاقت‌فرساست. ضمن این‌که با توجه به ساعات ورود قطار به ایستگاه و زمان لازم برای پیاده‌روی رفت و برگشت، شاید لازم شود که شب را در کنار غار چادر زد. برای پیمودن مسیر جاده‌ای، باید در آزادراه خرم‌آباد - پل زال، یا جاده قدیم خرم‌آباد - زیرتنگ، رانندگی کرد و در منطقه «چمشک زیرتنگ» از جاده جدا شد و به سمت شرق رفت. این جاده فرعی، تا روستای «طایی» و "امامزاده سیدعلی" آسفالته است و ادامه‌اش به سمت شرق، خاکی و جیپ‌رو می‌باشد. البته خودروهای سواری نسبتا قوی، در صورت مهارت و صبوری راننده، قادر به عبور از این مسیر 40 کیلومتری (از شروع خاکی تا 300 متری غار) می‌باشند. این مسیر را در تابستان نیز می‌توان راحت پیمود و با پانزده دقیقه کوهپیمایی سبک، به غار رسید.

فراوری: زهرا فرآورده

بخش کودک و نوجوان تبیان

منابع: شگفتی ها

ویکی پدیا

بانک مقالات فارسی

مطالب مرتبط:

عنکبوت‌ها را بهتر بشناسیم

فسیل زنده

غارهای شگفت انگیز

شگفتی‌های چشم

لاله واژگون

عنکبوتی عجیب که مجسمه خود را میسازد !