تبیان، دستیار زندگی
«کبک» چهارمین مرغی است که توسط عطار در کتاب جاودانه اش یعنی منطق الطیر روایت می شود.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

چهارمین مرغ عطار

منطق الطیر / بخش سوم


«کبک» چهارمین مرغی است که توسط عطار در کتاب جاودانه اش یعنی منطق الطیر روایت می شود.

چهارمین مرغ عطار

خه خه ای کبک خرامان در خرام                               خوش خوشی از کوه عرفان درخرام

قهقهه در شیوه این راه زن                                                    حلقه بر سندان دارالله زن

کوه خود در هم گداز از فاقه ای                                            تا برون آید ز کوهت ناقه ای

چون مسلّم ناقه ای یابی جوان                                       جوی شیر و انگبین بینی روان

ناقه می ران گر مصالح آیدت                                              خود به استقبال صالح آیدت

عطار کبک را معرفی کرده و خطاب به او می گوید:  از کوه عرفان بالا برو و خواستت را بر درگاه خداوند ببر. با گرسنگی و ریاضت کوه نفس خود را از بین ببر، چرا که اگر بتوانی نفس خود را کنترل کنی حضرت صالح پیامبر به استقبال تو می آید.

و سپس به داستان ناقه حضرت صالح اشاره می کند. از نظر عطار، کبک نماد و نماینده آن گروه از انسانهاست که به گوهر و جواهرات علاقه مند هستند و آنها را در مقابل حضرت صالح قرار می دهد و عنوان می کند تنها با گذر از این دلبستگی می توانید به مقام آن حضرت برسید.

مرغ بعدی "تنگ باز" یا "تندباز" است.

مرحبا ای تُنگ بازِ تَنگ چشم                                چند خواهی بود تند و تیز خشم

نامه عشق ازل بر پای بند                                        تا ابد آن نامه را مگشای بند

عقل مادرزاد کن با دل بدل                                             تا یکی بینی ابد را با ازل

چارچوب طبع بشکن مردوار                                       در درون غار وحدت کن قرار

چون به غار اندر قرار آید تو را                                         صدر عالم یارِ غار آید تو را

تنگ باز از نظر عطار نماینده آن دسته از انسانهاست که می خواهند از راه اندیشه منطقی و تاملات خرد ورزانه به عمق تجربل دینی و عرفانی برسند و چون این کار امکان پذیر نیست عطار به آنها توصیه می کند که نامه عشق الهی را بر پای خود ببندد و تا قیامت این نامه را از پاهایش باز نکند. عقل را با دل همنشین کنند تا بتوانند ابد و ازل را در کنار هم داشته باشند و از جسم و مادیات جدا شده و در غار وحدت قرار گیرند تا بلکه به این واسطه، یگانه هر دو عالم حضرت محمد (ص)  همراه و همنشین آنها گردد.

مرغ در زبان و ادبیات فارسی، رمز و نماد "جان" آدمی است از طرفی نام این اثر عطار منطق الطیر یعنی زبان مرغان است، از آنجا معمولا در آثار تعلیمی و تمثیلی

از زبان رمزی استفاده می شود، عطار هم برای بیان آنچه که در ذهن دارد از

دوازده مرغ استفاده می کند. او هر کدام از این مرغان را نماد و نماینده یک دسته

از انسانها می داند و با مخاطب قرار دادن آنها راه رسیدن به کمال و حقیقت

را تنها گذر از نفس می داند

"درّاج" هم یکی دیگر از مرغانی است که عطار او را مخاطب قرار داده و معرفی می کند.

خه خه ای درّاج معراج الست                                       دیده بر فق بلی تاج الست

چون الست عشق بشنیدی به جان                              از بلیِّ نفس بیزاری ستان

چون بلیّ نفس گرداب بلاست                              کی شود کار تو در گرداب راست

نفس را همچون خر عیسی بسوز              پس چو عیسی جان شو و جان بر فروز

خر بسوز و مرغ جان را کار ساز                               تا خوشت روح الله آید پیش باز

درّاج همان مرغی است که تاج الست و بر سر گذاشته و بلی را گفته است. عطار به او می گوید چون الست عشق را شنیدی پس دیگر به نفست بلی نگو، چرا که نفس تو را به گرداب بلا می اندازد تو هم سعی کن مثل حضرت عیسی نفست را از بین ببری.

عطار در این ابیات نفس را به خر و جان را به مرغ تشبیه کرده است و خطاب به این دسته از انسانها می گوید که سعی کنید مانند حضرت عیسی خرِ نفس را از بین برده و مرغ جانتان را رها کنید، چرا که اگر این کار را انجام دهید حضرت عیسی به استقبال شما می آید.

پس از درّاج "عندلیب" یا همان "بلبل" مخاطب عطار قرار می گیرد.

مرحبا ای عندلیب باغِ عشق                      ناله کن خوش خوش ز درد و داغ عشق

خوش بنال از دردِ عشق داوود وار                           تا کنندت هر نفس صد جان نثار

حلق داوودی به معنی برگشای                              خلق را از لحن خلقت رهنمای

چند پیوندی زِرِه بر نفسِ شوم                            همچو داوود آهنِ خود کن چو موم

پر شود این آهنت چون موم نرم                         تو شوی در عشق چون داوود گرم

از نظر عطار، بلبل مظهر آن دسته از صوفیان است که حق تعالی را در مظهر جمالی می بینند و نظربازند. برای آنها عبور از این مظاهر و رسیدن به ذات حق امری ناممکن است. عطار خطاب به او می گوید از درد عشقت بنال و با آن صدای زیبا تمام آفرینش را به زیباییها راهنمایی کن. تا کی می خواهی نفست را با یک زره محکم ببندی، مثل حضرت داوود باش که آهن را در دستانش مثل موم نرم کرد و تو هم سعی کن آهن نفست را مثل او نرم کرده و در دست خود بگیری و مثل او در عشق پور شور و هیجان باش.

هشتمین مرغ که توسط عزار معرفی و مخاطب قرار داده می شود، "طاووس" است.

خه خه ای طاووس باغ هشت در                               سوختی از زخم مار هفت سر

صحبت این مار در خونت فکند                                       وز بهشت عدن بیرونت فکند

برگرفتت سدره و طوبی ز راه                                     کردت از سّدِ طبیعت دل سیاه

تا نگردانی هلاک این مار را                                 کی شوی شایسته این اسرار را

گر خلاصی باشدت این مار زشت                              آدمت با خاص گیرد در بهشت

در این ابیات عطار طاووس را نماینده آن دسته از خداپرستان می داند که بهشت منتهای آرزوی ایشان است و عملا هم بهشت حجاب و پرده ای می شود که آنها نمی توانند حق تعالی را ببینند. مار در اینجا کنایه از نفس است و عطار با داستان مار و طاووس و آدم این نکته را یادآور می شود که مراقب این مار نفست باش چرا که آن تو را از بهشت بیرون انداخت تا زمانی که این مار را نابود نگردانی از آن زخم می خوری اما اگر بتوانی آن را از بین ببری، خاص و متمایز شده و همدم حضرت آدم می شوی.

مرغ بعدی "تذرو" است.

مرحبا ای خوش تذروِ دوربین                               چشمه دل بحر غرق نور بین

ای میانِ چاه ظلمت مانده                                      مبتلایِ حس تهمت مانده

خویش را زین چاه ظلمانی برآر                             سر ز اوجِ عرش رحمانی برآر

همچو یوسف بگذر از زندان و چاه                       تا شوی در مصر عزّت پادشاه

گر چنین ملکی مسلم آیدت                                 یوسفِ صدیّق همدم آیدت

عطار خطاب به او می گوید که چشمه دلت را غرق در نور و عشق الهی کن و سعی کن خودت را از این چاه نفس نجات دهی، چرا که اگر مثل یوسف بتوانی از این چاه بیرون بیایی به اوج عزت و بزرگی می رسی و حضرت یوسف همدم و همراه تو می شود.

مرغ بعدی که عطار به ما معرفی می کند "قمری" است و تنها پرنده ای است که عطار فقط در آغاز داستان او را مخاطب قرار می دهد ولی در گفتگوی مرغان (در ادامه داستان) هیچگاه دیده نمی شود.

خه خه ای قمری دمساز آمده                                       شاد رفته تنگدل باز آمده

تنگدل زانی که در خون آمدی                                در مضیق حبس ذوالنّون آمدی

ای شده سرگشته ماهی نفس                       چند خواهی دید بدخواهیِ نفس

سر بکن این ماهی بدخواه را                                       تا توانی سود فرق ماه را

گر بود از ماهی نفست خلاص                         مونس یونس شوی در صدرِ خاص

ای قمری درور بر تو، تو کسی هستی که تنگدل و بی تابی و دلیل این بی تابی این است که همانطور که حضرت یونس به کام نهنگ افتاد تو هم به کام نهنگ نفست افتاده ای، تاکی می خواهی در حبس او باشی، این ماهی بدخواه (نفست) را از بین ببری، چرا که تنها با از بین بردن آن می توانی همدم حضرت یونس شوی.

همانطور که قبلا گفته شد، مرغ در زبان و ادبیات فارسی، رمز و نماد "جان" آدمی است از طرفی نام این اثر عطار منطق الطیر یعنی زبان مرغان است، از آنجا معمولا در آثار تعلیمی و تمثیلی از زبان رمزی استفاده می شود، عطار هم برای بیان آنچه که در ذهن دارد از دوازده مرغ استفاده می کند. او هر کدام از این مرغان را نماد و نماینده یک دسته از انسانها می داند و با مخاطب قرار دادن آنها راه رسیدن به کمال و حقیقت را تنها گذر از نفس می داند.

یکی از زیباترین کارهایی که ساخته ذهن عطار است قراردادن یک مرغ، یک پیامبر و نفس آدمی در یک گروه است. او با مخاطب قراردادن مرغ به او یادآوری می کند که اگر بتوانی بر نفست غالب شوی و اختیار آن را در دست داشته باشی می توانی به مقام آن پیامبر نزدیک شوی. از طرفی با بیان برخی از معجزات پیامبران یادآوری می کند که آنها هم تنها با گذر از نفس توانسته اند به این مقام دست یابند.

از دیگر زیبایی های زبانی عطار در هنگام معرفی مرغان صنعت "واج آرایی" است.

در معرفی موسیجه: واژه هایی چون موسیجه، موسی، موسیقی، موسیقی شناس  تکرار حرفهای م، و، س

در معرفی کبک: خه خه، خرامان، خرام، خوش خوش  تکرار حرف خ

در معرفی تنگ باز: تنگ باز، تند چشم، تند، تیزخشم    تکرار ت، ش

   ادامه دارد.....

آسیه بیاتانی

بخش ادبیات تبیان


منابع:

منطق الطیر عطار، تصحیح شفیعی کدکنی

دیدار با سیمرغ، تقی پورنامداریان